زهر بی‌مانند مار کُشنده و درمان‌های نوین برای درد

• دکتر کاترین پادوک
• ترجمة نادر اکبری

به تازگی کشف شده است که ترکیبات زهر نوعی مار کُشنده و بسیار زیبا – موسوم به "کُشندة کُشنده‌ها" می‌تواند به ایجاد درمان‌های ضد درد جدید برای انسان منجر شود. یک مطالعة بین‌المللی بر روی مار آبی مرجانی درمی‌یابد سمی که شکار این نوع مار را فلج می‌کند عملکردی متفاوت از زهر فلج کنندة انواع دیگر مارها دارد. محققان می‌گویند، فایدة این نوع زهر برای مدیریت درد می‌تواند در روشی باشد که زهر بر روی یکی از کانال‌های سدیم اعمال می‌کند.
تیم تحقیق – شامل دانشمندانی از استرالیا، چین، سنگاپور و ایالات متحد آمریکا – یافته‌های خود را در نشریة سموم / Toxins منتشر کرده‌اند.
روزی روزگاری فیلسوف آلمانی، فریدریش نیچه گفت: "آنچه ما را نمی‌کشد، قوی‌ترمان می‌کند."
چه با نیچه موافق باشیم یا نباشیم، نمی‌توان انکار کرد که ادعای وی به عنوان یک اصل مفید برای کاربرد پزشکی سموم زهر را مطرح می‌کند. این منبع طبیعی ترکیبات مواد فعال زیستی به داروهایی تبدیل شده‌اند که درد را کاهش داده و طیفی از بیماری‌ها شامل سرطان، دیابت، چاقی و نارسایی قلبی را مداوا می‌کنند.
مطالعة زهرها نشان می‌دهد که پروتئین‌های سمی و آمینواسیدهای آنها – که به عنوان پپتید شناخته می‌شوند – بر گیرنده‌های سلولی و کانال‌های یونی عمل می‌کنند، که رفتار سلول‌ها را کنترل می‌کنند.
طیف کاربردهای پزشکی گسترده است و به رشد خود ادامه می‌دهد. برای مثال، مطالعه‌ای که اخیراً منتشر شده است نشان می‌دهد که زهر رطیل می‌تواند برای درمان سندرم رودة تحریک‌پذیر مفید باشد، در حالی که مقالة دیگری عنوان کرده است که شیرة زهر عروس دریایی مرگبار می‌تواند به داروهای تازه تبدیل شود.
در هر حال، فقط این اواخر بود که این دانش گسترده و پراکنده زیر یک سقف جمع شد، زمانی که یک تیم تحقیق اخیراً یک کتابخانه آزاد برای دسترسی همه ایجاد کرد که در آن 43000 اثر ایجاد شده بر بدن انسان با کاربرد سموم زهری مستند شده است.

زهر، "شوک عظیم" می‌دهد
انگیزة مطالعة جدید از آرزوی رسیدن به فهم بهتر از تکامل جالب توجه زهرها ریشه می‌گیرد. این سلاح‌های پیشگیرانه و دفاعی در طول میلیون‌ها سال تکامل پیدا کرده‌اند و امروزه توسط 173000 گونة مختلف در حیات وحش به کار می‌روند.
مار آبی مرجانی جنوب شرقی آسیا یا کالیوفیس بیویرگاتوس / Calliophis bivirgatus نوعی مار نامعمول در میان مارها است که طعمة وی مارهای زهری دیگری هستند که به سرعت حرکت کرده و خطر قابل توجهی برای خودش دارند – نظیر شاه کبراهای جوان.
محققان می‌نویسند، "کشندة کشنده‌ها" – با رشته‌های الکتریکی و نئون قرمز روی سر و دم – یکی از زیباترین مارهای جهان است و با وجود این علی‌رغم شهرت بد خود زهر مار آبی مرجانی تا حدود زیادی مطالعه نشده باقی مانده است.
دیگر مشخصة مار آبی مرجانی غدد زهری طویل آن است. احتمالاً به عنوان بزرگ‌ترین غدد زهری تاکنون یافته شده، این غدد در حدود یک‌چهارم کل بدن مار طول دارند.
وقتی محققان به بررسی ترکیبات زهر این مار پرداختند، متوجه شدند که زهر مار مرجانی "فلج انقباضی ایجاد می‌کند" در تقابل با "فلج شلی عضلانی که معمولاً توسط زهرهای نوروتوکسیک مارها ایجاد می‌شود."
زهر این مار شوکی عظیم به سیستم عصبی قربانی وارد می‌کند، که به سبب به سوزش درآمدن تمامی عصب‌ها باعث بروز تشنج سراسری در بدن می‌شود.

زهر، کانال‌های سدیم را خاموش می‌کند
یکی از نویسندگان ارشد مطالعه و نیز مسؤول آن براین جی. فرای / Bryan G. Fry، استادیار علوم بیولوژیک در دانشگاه کویینزلند استرالیا می‌گوید:
"این سبک شکار با زهر، مشخصة یک نوع حلزون مخروطی است، و نه هر نوع مار دیگری که در جهان می‌شناسیم."
زهر حلزون مخروطی در بدن شکار نوعی فلج صُلب ایجاد می‌کند. عضلات ماهی زهر خورده دچار اسپاسمی نظیر موارد مربوط به تشنج می‌شود.
پروفسور فرای توضیح می‌دهد:‌"این، مانع فرار ماهی از دست حلزون ساکن می‌شود. حال نشان داده شده است که ماری هم هست که شکارش را به همین روش می‌کشد."
اگرچه سم به سرعت عمل می‌کند، اما بلافاصله نمی‌کشد. در عوض، این زهر تمامی عصب‌های شکار سریع‌الحرکت را – که در عین حال یک درنده است – روشن می‌کند و باعث تسلیم و بی‌حرکت شدن آن می‌شود.
پروفسور فرای توضیح می‌دهد، زهر، این کار را "توسط جلوگیری از عصب‌ها برای خاموش کردن کانال‌های سدیم خود انجام می‌دهد، که سوزش عصب‌ها را پایدار نگه می‌دارد."
تیم تحقیق جمع‌بندی می‌کند که سم زهر مار آبی مرجانی "یک مورد قابل ملاحظه از همگرایی میان سیستم‌های زهری بی‌مهرگان و مهره‌داران را در پاسخ به فشارهای مشابه انتخابی نشان می‌دهد."
محققان می‌نویسند که کشف آنها همچنین "ارزش کاربرد تکامل را به عنوان یک نقشة راه برای کشفیات زیستی تقویت می‌کند."
پروفسور براین جی. فرای می‌گوید: "زهر به نوع مشخصی از کانال سدیم ضربه می‌زند که برای درمان درد در انسان مهم است. این کشف دیگری در فهرست بلند کشفیات مربوط به زهرها است که می‌تواند برای سلامت انسان مفید باشد."/