دیابت و بارداری - آنچه به دانستنش نیاز است

• ترجمه و تدوین: دکتر زهره پیرزاده

دیابت ملیتوس (دیابت) نوعی بیماری است که موجب افزایش گلوکز خون می‌شود. گلوکز قندی است که منبع اصلی انرژی بدن به شمار می‌رود. افزایش قند خون می‌تواند مشکل‌آفرین باشد. «دیابت ملیتوس پیش از بارداری» دیابتی است که قبل از بارداری وجود داشته است. هنگامی که دیابت در دوران بارداری شروع می‌شود، "دیابت بارداری" نام دارد. هر دو نوع دیابت به مراقبت‌های ویژه در دوران بارداری نیاز دارند.

دیابت قبل از بارداری
از هر 100 زن، یک نفر دچار "دیابت قبل از بارداری" است. دیابت به دلیل وجود مشکلی در هورمون انسولین ایجاد می‌شود. انسولین گلوکز را از خون بیرون برده و به داخل سلول‌ها می‌رساند تا در آنجا به انرژی تبدیل شود. وقتی بدن نتواند به میزان کافی انسولین بسازد و یا به انسولین پاسخ دهد، گلوکز نمی‌تواند وارد سلول‌ها شود و داخل خون باقی می‌ماند. افزایش گلوکز خون هیپرگلیسمی نام دارد. با گذشت زمان، این افزایش گلوکز به بدن آسیب می‌رساند و موجب مشکلات بسیاری مانند بیماری‌های قلبی، مشکلات بینایی (از جمله کوری) و بیماری‌های کلیوی می‌گردد.

انواع دیابت
دو نوع دیابت وجود دارد: دیابت نوع 1 و دیابت نوع 2. در نوع 1 بدن انسولین نمی‌سازد یا به مقدار کم آن را می‌سازد. این نوع دیابت معمولاً در اوایل عمر (دوران کودکی و نوجوانی) آشکار می‌شود. در دیابت نوع 2 انسولین تولید می‌شود اما بدن به آن پاسخ نمی‌دهد. پس انسولین بیشتری تولید می‌شود تا میزان گلوکز را در حد طبیعی نگه دارد. این نوع دیابت بیشتر در بزرگسالان بروز می‌کند. ریسک‌فاکتورهای اصلی دیابت نوع 2 عبارتند از: چاقی و سابقة خانوادگی.
زنان مبتلا به دیابت به بررسی منظم و کنترل میزان قند خون نیاز دارند. دیابت نوع 1 با انسولین درمان می‌شود. یک رژیم غذایی سالم و ورزش منظم نیز به حفظ کنترل میزان گلوکز کمک می‌کند. دیابت نوع 2 غالباً با برنامة کاهش وزن، رژیم غذایی و ورزش برای حفظ وزن در حد مطلوب اداره می‌شود. گاهی مصرف داروهای خوراکی یا انسولین نیز ضرورت می‌یابد.

عوارض دیابت بر بارداری
اگر زنی دچار مشکلات پزشکی ناشی از دیابت باشد، بارداری می‌تواند این شرایط را بدتر کند. سقط جنین یا مرده‌زایی در زنان مبتلا به دیابت شایع‌تر بوده، همچنین خطر مسائل زیر در آنها بیشتر است:
• هیدرامینوس / Hydramnios: حالتی که منجر به زایمان زودهنگام می‌شود.
• پره‌اکلامپسی: وضعیتی که با فشار خون بالا در ارتباط است. پراکلامپسی می‌تواند در مادر منجر به تشنج یا مشکلات کلید و کبد گردد و ممکن است لازم شود جنین زودتر از موعد به دنیا آورده شود.
• RDS (سندرم زجر تنفسی): سندرمی که برای تنفس کودک در هنگام تولد مشکل ایجاد می‌کند.
• نقایص مادرزادی: ممکن است نقایص مادرزادی که قلب، مغز و اسکلت را درگیر می‌کنند رخ دهند. این نقایص با بالا بودن گلوکز خون مادر در ابتدای بارداری مرتبط هستند، یعنی زمانی که اعضاء جنین در حال شکل‌گیری بوده‌اند.
• ماکروزومی / Macrosomia، یعنی نوزاد با جثۀ خیلی بزرگ: وقتی گلوکز خون مادر در سرتاسر بارداری بالا باشد، ممکن است گلوکوز زیادی به جنین برسد، در نتیجه جنین بیش از حد رشد می‌کند. تولد این بچة بزرگ از راه زایمان واژینال ممکن است مشکل باشد.
در صورتی که مادر میزان گلوکز خون خود را قبل و در زمان بارداری در حد طبیعی نگه دارد، خطر بروز این مشکلات کاهش می‌یابد. به همین علت استفاده از مراقبت‌های پزشکی به منظور کسب آمادگی برای بارداری، در زنان دیابتی ضروری است. در این ویزیت‌ها ممکن است موارد زیر انجام شود:
• تشخیص و درمان هر یک از عوارض ناشی از دیابت
• ارائه برنامه‌های غذایی و توصیه‌های ورزشی، از جمله اطلاعات مربوط به اسید فولیک برای پیشگیری از نقایص لولة عصبی
• ارائه اطلاعات مربوط به حفظ وزن سالم در هنگام بارداری
با برنامه‌ریزی، کنترل و مراقبت کارشناسانه، احتمال آنکه زن مبتلا به "دیابت پیش از بارداری" فرزند سالمی به دنیا آورد بسیار خواهد شد.

دیابت بارداری
بارداری نحوة عملکرد انسولین را تغییر می‌دهد. بعضی زنان به دلیل این تغییرات دچار دیابت بارداری می‌شوند. دیابت بارداری در 10-2 درصد بارداری‎ها بروز می‌کند.
چندین ریسک‌فاکتور مرتبط با دیابت بارداری وجود دارد. البته در زنان بدون ریسک‌فاکتور نیز رخ می‌دهد. اما احتمال بروز آن در گروه‌های زیر بیشتر است:
• زنان بالای 25 سال
• زنان دارای اضافه وزن
• زنانی که قبلاً دیابت بارداری داشته‌اند.
• زنانی که خویشاوندان نزدیک دیابتی دارند.
• زنانی که در بارداری(های) قبلی مشکلاتی داشته‌اند. (مانند مرده‌زایی)
• زنان بومی آمریکا، آسیایی‌تبار، اسپانیایی، آمریکایی آفریقاتبار، ساکن جزایر اقیانوس آرام
• زنان مبتلا به تخمدان پلی‌کیستیک

تأثیرات دیابت در بارداری
در زنان مبتلا به دیابت بارداری، افزایش گلوکز خون طی بارداری خطر داشتن کودک بزرگ و احتمال نیاز به سزارین را افزایش می‌دهد. پره‌اکلامپسی نیز در این زنان شایع‌تر است.

اثرات بعد از بارداری
یک سوم زنانی که در دوران بارداری دیابت بارداری داشته‌اند، بعد از زایمان دچار دیابت یا مشکل خفیف‌تری به نام عدم تحمل گلوکز می‌شوند و تا نیمی از آنها بعداً به دیابت نوع 2 مبتلا می‌گردند. زنان مبتلا به دیابت بارداری باید بعد از بارداری تحت آزمایش‌های منظم دیابت قرار گیرند.

کنترل دیابت
آزمایش دیابت
اگر دچار ریسک‌فاکتورهای دیابت بارداری باشید میزان گلوکز خون شما در ابتدای بارداری اندازه‌گیری می‌شود. در غیر این صورت، بین هفته‌های 24 و 28 آزمایش خواهید شد. این تست آسان و بی‌خطر است. ابتدا یک مایع قندی می‌خورید. سپس از شما نمونة خون تهیه و در آن میزان گلوکز تعیین می‌شود. اگر میزان آن بالا بود، تست‌های بیشتری انجام می‌شود تا مشخص گردد مبتلا به دیابت هستید یا نه.

پایش گلوکز
زنان مبتلا به دیابت بارداری باید حداقل به صورت روزانه میزان گلوکز خون خود را چک کنند. اما زنان مبتلا به دیابت پیش از بارداری باید این کار را به دفعات بیشتری انجام دهند. دستگاه گلوکز سنج یک قطرة کوچک خون را آزمایش می‌کند. قطره خون را روی یک نوار کاغذی مخصوص گذاشته و میزان گلوکز توسط دستگاه خوانده می‌شود.
بررسی میزان گلوکز بخش مهمی از نگهداری آن در حد طبیعی است. برای کسب بهترین نتیجه به دستورات پزشک توجه کنید. هر بار میزان گلوکز خون خود را یادداشت کنید و در هر بار ویزیت گزارش مقادیر گلوکز در روزهای مختلف را به پزشک ارائه دهید.

خوردن غذای سالم
برخورداری از یک رژیم غذایی متعادل، بخش کلیدی هر بارداری است. کودک برای رشد و تغذیه به غذایی که شما می‌خورید وابسته است. در صورت ابتلا به دیابت بارداری، رژیم غذایی حتی به اندازة دارو اهمیت پیدا می‌کند. تغذیة نادرست موجب افزایش یا کاهش بیش از حد گلوکز خون خواهد شد.
میزان کالری مورد نیاز شما به وزن، مرحلة بارداری، سن و میزان فعالیت شما بستگی دارد. در اکثر موارد، رژیم غذایی شامل غذاهای خاصی خواهد بود. غذاها و میان‌وعده‌ها (اسنک‎ها) باید در کل روز و قبل از خواب توزیع شوند. ممکن است پزشک از شما بخواهد تا از آنچه می‌خورید یادداشت بردارید. به منظور کنترل دیابت یا برآورده‌سازی نیازهای جنین در حال رشد ممکن است در رژیم غذایی شما تغییراتی داده شود.

ورزش
ورزش برای تمامی زنان باردار به ویژه مبتلایان به دیابت اهمیت دارد. تمرینات ورزشی به حفظ گلوکز خون در حد طبیعی کمک می‌کنند و در مورد میزان و نوع تمرینات ورزشی مورد نیاز تصمیم‌گیری با شما و پزشکتان است. معمولاً 30 دقیقه ورزش روزانه توصیه می‌شود.

داروها
زنانی که از قبل از بارداری انسولین مصرف می‌کنند معمولاً در هنگام بارداری به افزایش میزان دوز انسولین نیاز دارند. مصرف انسولین در دروان بارداری بی‌خطر است. از آنجا که میزان انسولین مورد نیاز در سرتاسر روز و سرتاسر بارداری فرق می‌کند ممکن است تغییر دوز انسولین ضرورت یابد. اگر دیابت خود را با قرص کنترل می‌کنید ممکن است در دوران بارداری مجبور شوید انسولین مصرف کنید.
دیابت خفیف بارداری غالباً با رژیم غذایی خاص و ورزش کنترل می‌شود. برخی زنان مبتلا به دیابت بارداری به منظور حفظ گلوکز در حد طبیعی، به مصرف قرص یا انسولین نیاز دارند.

مراقبت‌های قبل از تولد (پریناتال)
مراقبت‌های دوران بارداری به پایش سلامت شما و کودکتان کمک می‌کند. تیمی متشکل از کارشناسان مراقبتی می‌توانند مراقبت از شما را بر عهده بگیرند. وجود متخصص تغذیه در این تیم می‌تواند به برنامه‌ریزی غذایی کمک کند.
زنان مبتلا به دیابت علاوه بر مراقبت‌های عادی سلامت ممکن است به انجام تست‌های خاص نیاز داشته باشند. این تست‌ها به پزشک شما برای اطلاع از هر گونه مشکل و انجام اقدامات لازم کمک می‌کند. بعضی از این تست‌ها عبارتند از:
1- شمارش تعداد لگدهای جنین (Kick Canry): در این تست، تعداد حرکت جنین که شما حس می‌کنید باید ثبت شود. جنین سالم در روز چندین بار تکان می‌خورد. ممکن است در اواخر بارداری از شما خواسته شود که تعداد این تکان‌ها را بشمارید و چنانچه جنین تکان نمی‌خورد با پزشک تماس بگیرید.
2- اولتراسوند: این تست رشد جنین و وجود نقایص مادرزادی را بررسی می‌کند. در اواخر بارداری نیز برای تخمین وزن جنین، محل قرارگیری جفت و ارزیابی میزان مایع آمنیوتیک به کار می‌رود.
3- پایش تعداد ضربان قلب جنین: تعداد ضربان قلب جنین (دو دقیقه) از طریق مانیتوری که روی شکم گذاشته شده، اندازه‌گیری می‌شود.
4- نمایة بیوفیزیکی (Biophysical Profile): یک تست اولتراسوند که در آن تعداد ضربان قلب جنین، حرکات بدنی او، سفتی عضلانی جنین و میزان مایع آمنیوتیک بررسی می‌شود. البته ممکن است شامل تست‌های دیگری نیز باشد. نتیجة این تست‌ها اطلاعات مفصلی در مورد سلامت جنین فراهم می‌کند.

زایمان
اکثر زنان مبتلا به دیابت می‌توانند از طریق واژینال زایمان کنند اما در مقایسه با زنان غیر دیابتی، احتمال نیاز به سزارین در آنها بیشتر است. همچنین در صورت بروز مشکل ممکن است زایمان القایی (توسط دارو یا وسایل دیگر) نیز انجام شود. در زنان مبتلا به دیابت، باید گلوکز و سلامت جنین در هنگام وضع حمل به دقت تحت نظر باشند.
بعد از تولد، نوزادان اکثر مادرانی که گلوکزشان تحت کنترل بوده سالم هستند، اما برخی به دلیل بروز مشکلات نیاز به سپری کردن مدتی در بخش مراقبت‌های ویژه دارند. این مشکلات عبارتند از:
• پایین بودن گلوکز
• پایین بودن کلسیم و منیزیم
• زردی (یرقان)
• مشکلات تنفسی
این مشکلات را می‌توان بلافاصله بعد از تولد درمان کرد. اگر گلوکز خون شما در دوران بارداری به خوبی تحت کنترل باشد، احتمال آنکه نوزادتان دچار مشکل گردد کمتر است.

مراقبت بعد از زایمان
در صورت ابتلا به دیابت بارداری، باید 6 تا 12 هفته بعد از زایمان نیز از نظر دیابت آزمایش شوید. اگر نتیجة آزمایش طبیعی بود، احتمال آنکه بعداً دچار دیابت نوع 2 شوید بیشتر است. انجمن دیابت آمریکا توصیه می‌کند زنانی که دیابت بارداری داشته‌اند و گلوکز خونشان بعد از زایمان طبیعی است هر 3 سال یک بار آزمایش دیابت دهند. به پزشکی که مراجعه می‌کنید حتماً بگویید که دیابت بارداری داشته‌اید.
چنانچه مبتلا به دیابت قبل از بارداری بوده‌اید، بلافاصله بعد از زایمان می‌توانید به میزان انسولین قبل از بارداری خود برگردید. اگر شیر خود را به کودک می‌دهید باید کالری بیشتری دریافت کنید. با پزشکتان در مورد میزان و نوع غذایی که برای تأمین این میزان کالری اضافی باید بخورید صحبت کنید.
تمام انواع دیابت در بارداری اهمیت دارند. کنترل گلوکز، رژیم غذایی سالم، ورزش و در صورت نیاز دارو همگی از کلیدهای بارداری سالم هستند.
پایش دقیق گلوکز نیز اهمیت دارد. اگر از قبل دیابت داشته‌اید با مراجعه به پزشک و تحت کنترل درآوردن گلوکز قبل از بارداری خطرات متوجه خود و کودکتان را کمتر خواهید کرد. زنان مبتلا به دیابت بارداری به تست‌های پیگیرانة دیابت نیاز دارند که در اولین ویزیت بعد از زایمان شروع می‌شود.