سندرم متابولیک یا مجموعۀ ریسک فاکتورهای بیماری قلبی عروقی و دیابت نوع 2 - علت‎ها، درمان و تشخیص

• مارکوس مک‌گیل
• ترجمه نادر اکبری

سندرم متابولیک مجموعه‎ای از ریسک‎ فاکتورهای بیماری است که صرفاً همین اواخر به رسمیت شناخته شده است. اوج مناقشه در این مورد مربوط به سال 2009 بود، و اکنون به تدریج این موضوع مورد توافق است که مجموعه‎ای از مسائل مردم را در ریسک بالاتری برای ابتلا به بیماری‎های قلبی عروقی و دیابت نوع 2 قرار می‎دهد.
سندرم متابولیک که به نام سندرم مقاومت به انسولین نیز شناخته می‌شود در دهۀ دوم قرن بیست و یکم برجسته شد، زمانی که پژوهشگران و اپیدمیولوژیست‎ها به این درک رسیدند که مجموعه‎ای از عوامل با بیماری قلبی و دیابت مرتبطند.
سندرم متابولیک که برای نخستین بار در سال 1988 زیر عنوان "سندرم X" توصیف شد، در دهۀ اول سال‎های 2000 به عنوان گروهی از ریسک فاکتورهای زمینه‎ساز ابتلا به بیماری قلبی عروقی و همچنین دیابت نوع 2 جایگاه خود را پیدا کرد.
عوامل مورد توافق به عنوان سندرم متابولیک به شکل قابل ملاحظه‎ای تکامل یافته‎اند اما اجماع عمومی بر این است که داشتن سه عامل از پنج عامل فهرست زیر باید به عنوان محرک تشخیص تلقی شود:
• چاقی مرکزی، احشایی، شکمی چنان که در یک دور کمر بزرگ به چشم می‎خورد
• افزایش سطح گلوکز خون
• بالا بودن فشار خون (هیپرتانسیون)
• بالا بودن سطح تری‌گلیسیریدها (مولکول‎های چربی) در خون
• غیر نرمال بودن سطح کلسترول در خون، و پایین بودن سطح لیپوپروتئین پرچگالی (HDL)
دارا بودن سه عامل یا تعداد بیشتری از آنها نشانگر ریسک بالاتر برای ابتلا به بیماری قلبی عروقی مثل حمله قلبی یا استروک و دیابت نوع 2 است، که بر مبنای عادت، اختلالی با آغاز دیررس محسوب می‎شد، اما اکنون به شکل روزافزون در افراد جوان‎تر دچار این ریسک فاکتورها به چشم می‎خورد.

تشخیص سندرم متابولیک
تمامی دستورالعمل‎های پزشکی در مورد آستانۀ دقیقی برای استفاده در مورد تشخیص سندرم متابولیک توافق ندارند - و پزشکان همیشه موقعیت و شرایط خاص شخصی بیمار را در نظر می‎گیرند - اما بیشترین تکیه بر دنبال کردن پنج عاملی است که در بالا به آنها اشاره شد:
• سایز کمر 40 یا بالاتر در مردان، یا 35 اینچ و بالاتر در زنان (دستکم 102 سانتی‎متر در مردان یا 88 سانتی‎متر در زنان)
• افزایش گلوکز خون به سطح پلاسمای ناشتای 100 میلی‎گرم / دسی‎لیتر (5.6 میلی‌مول / لیتر) یا بالاتر - یعنی همان سطحی که محرک تشخیص وضعیت "پیش‌دیابت" در افراد است.
• فشار خون 130 / 85 میلی‎متر جیوه یا بالاتر
• افزایش تری‎گلیسیرید در سطح پلاسمای خون ناشتا یه 150 میلی‎گرم / دسی‎لیتر (1.7 میلی‎مول / لیتر) یا بالاتر
• HDL زیر 40 میلی‎گرم / دسی‎لیتر در مردان یا زیر 50 میلی‎گرم / دسی‏لیتر در زنان (زیر 1.04 میلی‎مول / لیتر در مردان یا 1.2 میلی‎مول / لیتر در زنان)

سندرم متابولیک با چاقی دوران کودکی افزایش پیدا می‎کند
سندرم متابولیک (که گاهی اوقات با علامت اختصاری MetS مشخص می‎شود) همراه چاقی زودرس در دوران کودکی، دیس‎لیپیدمی و فشار خون بالا آغاز می‎شود، اما آستانۀ تشخیص و اینکه آیا کودکان باید برای این موارد غربالگری شوند موضوعی است که محل مناقشه باقی مانده است. برای مثال بچه‎های در حال رشد طیف گسترده‎ای از تغییرات را در مورد این عوامل نشان می‎دهند.
با وجود این بسیاری نیاز جهانی عاجلی را برای شناسایی این گروه کودکان و نوجوانان در خطر بالاتر بیماری قلبی عروقی با هدف در پیش گرفتن یک سبک زندگی سالم‎تر و کاهش بار بیماری در بزرگسالی مطرح می‎کنند.
محرک این نگرانی به طور مشخص خیزش سطح چاقی یا اضافه وزن در کودکان است.
برای مثال یک مطالعه برای ردیابی اپیدمی چاقی در کودکان در نواحی نیمه روستایی بوگالوزا حومۀ لس آنجلس، پی برد که چاقی به میزان زیاد به طور پایدار رشد هشدار دهنده‎ای را در اواخر سال‎های 2000 در مقایسه با اوایل دهۀ 70 میلادی داشته است.
پیگیری BMI داده‎های بیش از 11.000 کودک و نوجوان در سنین 5 تا 17 سال نشان دهندۀ رشد از 14.2 درصد در سال‎های 1974-1973 به 48.8 درصد در 2009-2008 برای بخش اندازه‎گیری شده به عنوان چاق و دارای اضافه وزن بوده است. این به معنی بیش از 3 برابر شدن رشد مشکل است.
در همان بازۀ زمانی، بخش کودکان و نوجوانان مورد اندازه‎گیری مشخصاً به عنوان چاق از 5.6% به 30% رسیده بود.

علل سندرم متابولیک
از آنجا که سندرم متابولیک مجموعه‎ای از ریسک فاکتورها است خود فی‎نفسه یک علت واحد ندارد. در حالی که چاق بودن یا اضافه وزن داشتن در بخش مرکزی بدن عامل اصلی منتج به سندرم متابولیک محسوب می‎شود، عوامل دیگر شامل نمایۀ غیر نرمال چربی خون و کلسترول، فشار خون بالا و پیش‎دیابت نیز ریسک کاردیومتابولیک ایجاد می‎کنند.
برخی از ریسک‌ها مثل تاریخچۀ خانوادگی و زمینۀ نژادی ریسک فاکتورهای غیر قابل اجتناب محسوب می‎شوند، که می‎توانند به بالاتر بردن ریسک برخی اجزاء منجر شوند، اما تمامی این عوامل همچنین سبک زندگی را به عنوان یک ریشۀ مشترک در خود دارند.
همچنان که در بالا مورد اشاره قرار گرفت، افزایش معضل چاقی کودکان یک عامل تقویت کنندۀ اصلی برای مشکلات سبک زندگی پشت سندرم متابولیک است. چاقی در میان تمامی گروه‌های سنی در کشورهای توسعه یافته، که در آن مردم در عین داشتن زندگی کم‎تحرک مقدار زیادی انرژی دریافت می‎کنند، بیش از حد عمومیت یافته است.
برای مثال میزان شیوع چاقی در ایالات متحد آمریکا شاید در میان مردم در سنین بالای 50 سال بیش از 40 درصد باشد.
مقاومت نسبت به انسولین به عنوان مشخصۀ سندرم متابولیک و چاقی می‎تواند به بیماری قلبی عروقی و دیابت نوع 2 منجر شود، اما اختلالات دیگری نیز به مقاومت انسولین مرتبط هستند: سندرم تخمدان پلی‎کیستیک (PCOS)، بیماری کبد چرب غیر الکلی و بیماری مزمن ریه.
دیگر مشکلاتی که گاهی از اوقات به سندرم متابولیک مرتبط می‎شوند، - افزایش مقاومت به انسولین و قند خون بالا یا التهاب به میزان کم و صدمات ناشی از لخته شدن خون - همگی در عین حال می‎توانند تقویت کنندۀ احتمال ابتلا به بیماری قلبی عروقی باشند.

درمان سندرم متابولیک
یکی از اهداف پزشکان در دنبال کردن سندرم متابولیک شناسایی افرادی است که اندازۀ دور کمر آنها - چربی بیش از حد احشایی / مرکزی / شکمی (بافت ادیپوز) - آنان را در ریسک مشخصی برای بیماری قلبی عروقی و دیابت قرار می‎دهد و می‎توانند بیش از درمان دارویی مورد استفاده در مراحل بعدی بیماری به عنوان هدفی برای ایجاد تعدیل‎ها و تغییرات در سبک زندگی در نظر گرفته شوند.
موازین تشخیصی به شکلی هستند که مردم دچار سندرم متابولیک به طور معمول تمامی الزامات لازم برای مداخلۀ پزشکی مستقیم را ندارند. سطح بالای گلوکز خون، فشار خون بالا و ناهنجاری‎های چربی و کلسترول به طور معمول ابتدا با تغییر موازین مربوط به سبک زندگی هدف قرار می‎گیرند.
گفته می‎شود که سندرم متابولیک همچنان می‏تواند مطرح باشد وقتی که برخی ویژگی‎ها قبلاً تحت درمان پزشکی قرار داشته‎اند زیرا درمان دارویی برای هر یک از اجزاء سندرم متابولیک همچنان می‏‌تواند در تشخیص لحاظ شود. برای مثال، گرفتن داروهای ضد فشار خون یا ضد کلسترول به ترتیب به عنوان ریسک‎های فشار خون و کلسترول در نظر گرفته می‎شوند که می‎توانند تعریف کنندۀ این اختلال باشند.
مهم‎ترین جنبۀ مدیریت سندرم متابولیک با تعدیل‎های سبک زندگی، کاهش توزیع چربی در بخش بالای بدن است - مشکل چاقی که نیاز به درمان از طریق کاهش وزن دارد.

درمان دارویی برای سندرم متابولیک
تمرکز اصلی در درمان سندرم متابولیک بر اصلاح و تعدیل سبک زندگی است، اما در این مورد دارودرمانی نیز مورد استفاده قرار می‎گیرد و به طور معمول شامل متفورمین است. این راهکار از سوی "انجمن دیابت آمریکا" برای گروه‎های در معرض ریسک بالاتر، یعنی بیمارانی با سطح بالای گلوکز خون و چاقی بیشتر توصیه می‎شود.
متفورمین دارویی است که معمولاً برای آن دسته از بیماران مبتلا به دیابت نوع 2 تجویز می‎شود که درمان آنها با استفادۀ صرف از رژیم غذایی و ورزش جواب نمی‎دهد، و این دارو به نام‌های زیر در بازار دارو به فروش می‎رسد:
• فورتامت
• گلوکوفاژ
• گلومتزا
• ریومت.
این دارو به صورت رسمی گواهی استفادۀ پیشگیرانه در مورد مردمی را ندارد که در معرض ریسک بالایی برای دیابت به دلیل سندرم متابولیک قرار دارند. به هر جهت، برخی پزشکان متفورمین را برای پیشگیری از دیابت در مردم دچار سطح بالای گلوکز خون و چاقی شکمی تجویز می‎کنند، و این کار را به صورت "بدون برچسب" بر مبنای توصیه‌های متخصصان و شواهد به دست آمده از آزمون‌های بالینی انجام می‎دهند.
یک آزمون تصادفی از این نوع کاربرد پیشگیرانه که در سال 2002 در "ژورنال پزشکی نیو انگلند" منتشر شد، شواهدی دال بر حمایت از این راهکار ارائه داد، اگرچه استفاده از متفورمین تنها در کنار تغییرات مربوط به سبک زندگی به شکل دو دوز مصرف روزانۀ متفورمین برای کاهش ریسک دیابت نوع 2 دارای بیشترین اثربخشی بود.
در واقع، رژیم غذایی و ورزش بسیار مؤثر بودند و آزمون مزبور نشان داد که در هر 7 نفر که به مدت 3 سال در شرایط پیگیری تغییرات سبک زندگی مورد درمان قرار داشتند، از 1 مورد بروز دیابت پیشگیری شد.
برنامۀ پیشگیری به شکل مراقبت ویژه و بر مبنای موارد زیر پیگیری شد:
• مداخلات مربوط به سبک زندگی برای کاهش حداقل 7% وزن اولیۀ بدن و حفظ وزن تازه بر مبنای موارد زیر
• رژِیم غذایی سالم، کم‏کالری، کم‌چربی و پیگیری آن
• فعالیت ورزشی با شدت متوسط مثل پیاده‎روی سریع، به مدت حداقل 150 دقیقه در هفته
نمونه‎هایی که در این برنامۀ مربوط به سبک زندگی مورد پیگیری قرار گرفتند از طریق برگزاری یک دورۀ 16 جلسه‌ای آموزش در مورد رژیم غذایی، ورزش و اصلاح عادات حمایت شدند. این آموزش در 24 هفتۀ اول به صورت فرد به فرد انجام شد و سپس نمونه‎ها به صورت گروهی و در جلسات ماهانه در باقی ماندۀ دورۀ سه ساله مورد آموزش قرار گرفتند.
داروهای دیگری مثل برخی استاتین‎ها را می‎توان در افراد در معرض ریسک بالا به دلیل بالا بودن کلسترول LDL مورد استفاده قرار داد. فشار خون بالا را نیز می‎توان با استفاده از داروهای ضد فشار خون درمان کرد. مشابهاً برای هر دو مورد این داروها، تغییرات سبک زندگی نخست در گروه‌های در معرض ریسک پایین‎تر امتحان می‎شوند./

Source:
Metabolic Syndrome: Causes, Treatment and Diagnosis
Last updated Fri 18 March 2016
By Markus MacGill