شپش سر - علایم، علل، تشخیص، و درمان

• مایو کلینیک
• ترجمه هامیک رادیان

شپش سر حشره کوچکی است که از خون جمجمه انسان تغذیه می‎کند. شپش سر اغلب اوقات به کودکان لطمه می‎زند و معمولاً نتیجۀ انتقال شپش از موی کسی به دیگری است.
هجوم شپش سر نشانۀ فقر بهداشتی یا عدم رعایت نظافت در محیط زندگی نیست. شپش سر حامل بیماری‌های باکتریایی یا عفونی نیز نیست.

[مطالب این مقاله:]
• علایم شپش سر
• علل شپش سر
• تشخیص شپش سر
• درمان شپش سر

علایم شپش سر
فرد ممکن است از آلودگی خود به شپش آگاه نباشد. به هر حال نشانه‎ها و علایم این آلودگی می‎تواند شامل موارد زیر باشد:
• خارش. خارش جمجمه، گردن و گوش‌ها شایع‎ترین علامت شپش سر است. این واکنشی آلرژیک نسبت به بزاق ترشح شده توسط شپش است. وقتی کسی برای اولین بار به شپش سر آلوده می‏شود، خارش ممکن است به مدت دو تا شش هفته پس از آلودگی بروز نکند.
• شپش روی جمجمه. شپش‌ها ممکن است قابل رویت باشند اما مشخص کردن آنها به دلیل ریز بودنشان، اجتناب آنها از نور و حرکت سریع دشوار است.
• تخمک‎های شپش روی محور مو. تخمک‎ها به استوانه موی سر می‎چسبند. دیدن تخمک‎گذاری شپش‌ها به دلیل اینکه بسیار ریز هستند ممکن است دشوار باشد. ساده‎ترین حالت مشخص کردن آنها زمانی است که در اطراف گوش و خط موی روی گردن ظاهر می‎شوند. مشخص کردن تخمک‎های خالی شده ممکن است آسان‎تر باشد زیرا رنگ روشن‎تری داشته و از جمجمه فاصلۀ بیشتری دارند. در هر حال وجود تخمک‎ها لزوماً نشان دهندۀ آلودگی فعال شپش نیست.

چه هنگامی به دکتر مراجعه کنیم
در صورتی که فرد مظنون به ابتلاء خود یا بچه خویش به آلودگی شپش سر باشد باید پیش از آغاز درمان به پزشک مراجعه کند. مطالعات نشان داده‎اند که بسیاری از کودکان در مورد ابتلاء به شپش سر با داروهای غیر نسخه‌ای تحت درمان قرار گرفته‎اند حال آنکه آنان دچار آلودگی فعال شپش سر نبوده‎اند.
چیزهایی که اغلب با تخم شپش اشتباه گرفته می‌شوند عبارتند از:
• تخمک‌های مرده یا خالی آلودگی پیشین با شپش سر
• شوره
• باقی مانده‎های محصولات مرتبط به مو
• رشته‎های بافت موی مرده بر روی محور مو
• بافت پوسته داده، کثافات یا دیگر مواد زائد
• دیگر حشرات ریزی که در موی سر یافت می‎شوند

علل شپش سر
شپش سر یک حشره به رنگ برنزی یا زردرنگ با اندازه‎ای حدود دانه توت فرنگی است. شپش سر از خون انسان در ناحیه جمجمه تغذیه می‎کند. شپش ماده یک مادۀ چسبنده تولید می‎کند که هر تخمک را به یک تار مو می‎چسباند. هر تخمک شپش تقریباً به فاصلۀ چهار میلی‎متر از پایه مو به آن می‎چسبد، محیطی که دمای ایده‎آل را برای رشد تخمک فراهم می‎کند.

چرخه زندگی شپش سر
تخمک شپش پس از هشت یا نُه روز کامل می‎شود. وقتی شپش در حالت نابالغ ظاهر می‎شود نیمف (نوزاد حشره) نامیده می‎شود. نیمف‎ها پس از گذشت 12 روز به شپش بالغ تبدیل می‎شوند و شپش بالغ می‎تواند به مدت سه تا چهار هفته به زندگی خود ادامه دهد.

انتقال شپش سر
شپش‌های سر می‎خزند اما قادر به جهیدن یا پریدن نیستند. اغلب موارد انتقال شپش سر از فردی به فرد دیگر از راه تماس مستقیم صورت می‎گیرد. بنابراین انتقال شپش سر اغلب اوقات در میان اعضاء خانواده یا در میان کودکان بر اثر تماس زیاد در محیط مدرسه یا بازی اتفاق می‎افتد.
انتقال غیر مستقیم کمتر محتمل است اما شپش می‎تواند از طریق اقلام فهرست زیر از کسی به دیگری انتقال یابد:
• کلاه و شال سر
• برس و شانه
• لوازم مو
• هدفون
• بالش
• اثاثیه منزل
• حوله
انتقال غیر مستقیم در عین حال ممکن است بر اثر بسته‌بندی یا قرار دادن لباس‎ها در کنار هم بروز نماید.
حیوانات خانگی مثل سگ‎ها و گربه‎ها نقشی در گسترش شپش سر ندارند.

ریسک فاکتورهای شپش سر
از آنجا که شپش سر مقدمتاً از طریق تماس سر با سر منتقل می‎شود، ریسک انتقال در میان کودکانی که با یکدیگر بازی یا در محیط مدرسه تحصیل می‎کنند در بالاترین حد است. در سطح ایالات متحد آمریکا موارد شپش سر اغلب اوقات در میان کودکان دورۀ پیش‌دبستانی تا متوسطه بروز می‎کند.

عوارض شپش سر
اگر کودک جمجمه دچار خارش خود را که به شپش سر آلوده شده است بخاراند این احتمال هست که پوست سر دچار ترک یا شیار شده و عفونت ایجاد گردد.

پیشگیری از شپش سر
پیشگیری از گسترش شپش سر در میان کودکانی که در تسهیلات مراقبتی کودکان و مدارس حضور دارند کار دشواری است زیرا در میان این گروه از بچه‎ها تماس بسیاری هست، و شانس انتقال غیر مستقیم از طریق اقلام شخصی جزئی است.
به هر حال همیشه کار مفیدی است که کودکان لباس‌های خود را به چوب لباسی‎های مجزا آویزان کنند و از شانه، برس، کلاه و شال به طور مشترک استفاده نکنند.

تشخیص شپش سر
بر مبنای اعلام راهنمای "آکادمی آمریکایی بیماری‎های کودکان"، استاندارد طلایی تشخیص آلودگی شپش سر فعال شناسایی نیمف زنده یا شپش بالغ است.
دستورالعمل مورد اشاره معاینۀ موی خیس چرب شده با برخی محصولات به عنوان حالت دهندۀ استاندارد مو را توصیه می‎کند. پزشک موی بچه را با استفاده از یک شانه با کشیدن آن از سمت جمجمه به انتهای مو به دقت شانه می‎کند. اگر هیچ شپش زنده‎ای یافت نشود پزشک احتمالاً کل روند معاینه مزبور را در موقعیت دیگری تکرار خواهد کرد.

شناسایی تخمک‎ها
پزشک در عین حال تخمک‎های شپش را در میان موهای بچه جستجو خواهد کرد. برای انجام این کار پزشک از یک چراغ مخصوص استفاده می‎کند که نور آن باعث می‎شود تا تخمک‎ها به رنگ آبی نمایان شوند. اما شناسایی تخمک‌ها لزوماً تأیید کننده تشخیص وجود آلودگی فعال نخواهد بود.
تخمک زنده برای جوجه‎کشی نیاز به آن دارد که نزدیک به جمجمه باشد. تخمک‎هایی که به فاصلۀ 6 میلی‌متری جمجمه یافت می‎شوند احتمالاً مرده یا خالی هستند. تخمک‎های مظنون را می‏توان برای شناسایی زنده بودن آنها زیر میکروسکپ بررسی کرد که شواهدی در مورد احتمال وجود آلودگی فعال به دست می‎دهد.
اگر هیچ تخمک زنده‎ای یافت نشود، آنها احتمالاً تخمک‎هایی هستند که از آلودگی قبلی باقی مانده‎اند و شاهدی برای وجود آلودگی فعال محسوب نمی‎شوند.

درمان شپش سر
پزشک برای درمان احتمالاً یک داروی غیر نسخه‎ای توصیه می‎کند که شپش‎ها و برخی از تخمک‎ها را از بین می‎برد. این داروها نمی‎توانند تخمک‎های اخیراً ایجاد شده را از بین ببرند. بنابراین تکرار درمان در زمان مناسب به طور معمول برای کشتن نیمف‎ها پس از سر درآوردن از تخمک و پیش از تبدیل آنها به شپش بالغ لازم خواهد بود.
برخی تحقیقات عنوان می‎کنند که تکرار درمان به فاصلۀ 9 روز پس از درمان اول زمان ایده‎آل برای درمان دوم محسوب می‎شود، اما جدول‎بندی‌های زمانی دیگری نیز برای درمان وجود دارد.

داروهای غیر نسخه‎ای
داروهای غیر نسخه‎ای بر مبنای پیریترین تولید می‎شوند، یک عصارۀ شیمیایی مشتق از گل کریسانتموم که برای شپش‌ها سمی محسوب می‎شود. مردم باید پیش از استفاده از دارو موهای کودک را با شامپوی فاقد حالت دهنده بشویند. آب کشیدن سر بچه با سرکه سفید پیش از شستشو می‎تواند به حل شدن چسبی که تخمک‌ها روی استوانه تار مو می‎مالند کمک کند. مردم باید دستورالعمل استعمال دارو را به دقت مراعات کرده و پس از پایان استفاده از دارو سر بچه را درون سینک با آب گرم آبکشی کنند.
داروهای غیر نسخه‎ای در این مورد شامل موارد زیرند:
• پرمترین (نیکس). پرمترین یک ورسیون صناعی پیریترین است. عوارض جانبی ناشی از استعمال این دارو سرخی و خارش جمجمه را شامل می‎شود.
• پیریترین همراه مواد افزوده. در این داروی غیر نسخه‎ای پیریترین با مادۀ شیمیایی دیگری که باعث تقویت اثر سمی این دارو می‎شود ترکیب می‎گردد. عوارض جانبی در این مورد شامل خارش و سرخی جمجمه است. استفاده از پیریترین در صورت وجود آلرژی در کودک نسبت به کریسانتموم یا راگ‌وید مجاز نیست.

داروهای نسخه‎ای
در برخی مناطق جغرافیایی شپش‌ها در برابر داروهای غیر نسخه‌ای مقاوم شده‎اند. همچنین این احتمال وجود دارد که درمان با داروهای غیر نسخه‎ای بر اثر کاربرد غلط مثل عدم تکرار درمان در زمان مناسب، موفق نباشد.
اگر داروی غیر نسخه‎ای حتی در صورت کاربرد درست با توفیق همراه نشود آنگاه پزشک داروهای نسخه‎ای مانند موارد فهرست زیر را تجویز خواهد کرد:
• بنزیل الکل (الیسفیا). این محصول برای شپش‌ها سمی نیست اما آنها را از طریق محروم کردن از دریافت اکسیژن می‎کُشد. عوارض جانبی این دارو خارش و سرخی جمجمه را شامل می‎شود. کاربرد بنزیل الکل برای ضد عفونی دستگاه‌های پزشکی نشان داده شده است که سبب ایجاد تشنج و دیگر واکنش‌های شدید در نوزادان تازه به دنیا آمده می‎شود. بنابراین درمان شپش با استفاده از بنزیل الکل برای استفاده در مورد بچه‎های سنین زیر 6 ماه تأیید نمی‎شود.
• مالاتیون (اُواید). مالاتیون برای استفاده در مورد مردم در سنین 6 ماهه و بیشتر تأیید شده است. این شامپوی دارویی برای شستشوی سر استفاده می‏شود، پس از مالیدن به مو به حال خود رها می‎شود تا به صورت طبیعی خشک گردد و آنگاه سر پس از گذشت هشت تا دوازده ساعت شستشو می‎شود. این دارو مقدار قابل توجهی الکل دارد بنابراین نباید همراه سشوار یا در نزدیکی منابع گرمایشی مورد استفاده قرار گیرد.
• لیندان. این شامپوی دارویی دارای ریسک عوارض جانبی شدید شامل تشنج است و صرفاً زمانی مورد استفاده قرار می‎گیرد که درمان‎های دیگر کارآیی نداشته باشند. داروی مزبور از سوی "آکادمی آمریکایی بیماری‎های کودکان" برای استفاده در مورد کودکان توصیه نمی‎شود. FDA هشدار می‎دهد که از این دارو نباید در مورد افراد با وزن زیر 50 کیلوگرم، زنان باردار یا شیرده یا دارای سابقه تشنج یا مبتلاء به عفونت HIV استفاده کرد.

سبک زندگی و مداوای خانگی
اگر کسی ترجیح دهد که از دارو برای آلودگی شپش سر استفاده نکند وی می‎تواند کاربرد درمان خانگی را جایگزین این کار کند. اگر نه هیچ، دستکم شواهد بالینی اندکی در مورد اثربخشی چنین درمان‎هایی در دست است.

شانه کردن موی خیس
شانه کردن موی خیس با شانه مناسب باعث جدا شدن شپش‎ها و برخی تخمک‎ها از مو می‎شود. تحقیق در مورد اثربخشی این روش با نتایج قطعی همراه نبوده است.
مو باید خیس باشد و فرد باید از چیزی مثل حالت دهنده مو برای چرب کردن آن استفاده کند. در هر بار مو را باید دستکم دو بار از سمت جمجمه به سمت نوک تار مو شانه کرد. این فرآیند باید هر سه تا چهار روز یک بار به مدت چند هفته ادامه یابد - دستکم تا دو هفته پس از آنکه هیچ شپشی رویت نشود.

روغن‎های ضروری
مطالعات بالینی در مقیاس کوچک عنوان کرده‎اند که روغن طبیعی برخی گیاهان دارای اثرات سمی بر روی شپش و تخمک‎های آن است. این محصولات شامل موارد زیرند:
• روغن درختچه چای
• روغن رازیانه
• زوغن یلانگ یلانگ
• نرولیدول، ترکیبی شیمیایی که در روغن بسیاری از گیاهان وجود دارد
این محصولات تحت تنظیمات نظارتی FDA قرار ندارند.

عوامل خفقان‌آور
برخی فرآورده‎های خانگی برای درمان آلودگی شپش سر استفاده می‎شود. توجیه قضیه این است که مواد مزبور مانع از دسترسی شپش‎ها و تخمک‎های در حال باروری آنها از هوا می‎شوند. فرآورده مورد بحث را به موها می‎مالند، سر را با یک کلاه حمام می‌پوشانند و در طول شب به حال خود می‌‏گذارند. محصولات مورد استفاده به این منظور موارد زیر را شامل می‎شوند:
• مایونز
• روغن زیتون
• کره
• نفتالین
یک مطالعه آزمایشگاهی به این نتیجه رسیده است که از جمع موارد مزبور فقط نفتالین در کشتن تعداد قابل توجهی از شپش‌ها مؤثر بوده است. شواهد بالینی اندکی در مورد اثربخشی چنین درمانی در دسترس است، و نیز این موضوع روشن نیست که اثرات گزارش شده مربوط به تأثیرات ناشی از استفاده از خود محصول بوده یا نتیجۀ شستشوی مکرر موها برای زودودن آثار استفاده از مادۀ مزبور.

دهیدراسیون
یک گزینه دیگر در این مورد استفاده از یک دستگاه ایجاد کننده هوای گرم برای تلاش در راستای کشتن شپش سر و تخمک‎های آنها از طریق ایجاد کم‎آبی است. استفاده از این روش نیاز به متخصص کارآزموده دارد و در حال حاضر ماشین مزبور در مراکز حرفه‎ای درمان شپش سر در دسترس است.
ماشین مزبور از هوایی خنک‎تر از هوای ایجاد شده توسط اکثر خشک‎کن‎ها با جریانی بسیار بالاتر برای کشتن شپش‌ها از طریق خشک کردن آنها استفاده می‎کند. برای انجام این روش نباید از ‌دستگاه‎های خشک کن موی سر استفاده شود زیرا جریان هوای ایجاد شده توسط آنها بیش از حد گرم بوده و می‎تواند به سوختگی جمجمه منجر گردد.

محصولات خطرناکی که باید از آنها اجتناب کرد
از مواد قابل اشتعال مثل نفت سفید یا بنزین هرگز نباید برای کشتن شپش‎ها یا زدودن تخمک‎های آنها استفاده کرد.

وسایل نظافت خانه
شپش‌ها معمولاً در صورت عدم تغذیه روزانه از جمجمه زنده نمی‎مانند و تخمک‎های آنها نیز در صورتی که جوجه‎کشی در دمای نزدیک به سطح جمجمه صورت نگیرد قادر به ادامه حیات نیستند. بنابراین شانس بقاء شپش‎ها در اقلام مربوط به خانوار اندک است.
به عنوان یک پرهیز مردم باید اقلام مورد استفاده توسط فرد آلوده در طول یکی دو روز گذشته را به دقت تمیز کنند./

Source:
Head lice
Mayo Clinic
April 24, 2018