بیماری و بو - یک ارتباط جذاب

• تیم نیومن
• ترجمه محمدقاسم رافعی

ارتباط میان بو و بیماری یک مسیر دوطرفۀ جالب توجه است. در این مقاله در مورد بوی خاص بیماری‎ها، بینی‎های الکرونیکی و خطرات پنهان از دست دادن حس بویایی بحث خواهد شد.
بو کشیدن یا استشمام از دیدگاه تکاملی قدیمی‎ترین حس ما است. علی‌رغم چنین شجره‎نامه‎ای بویایی در مقایسه با جلوه‎های نمایشی‎ جهان حسی یعنی بینایی و شنوایی توجه کمتری را به خود اختصاص داده است.
در واقع یک نظرسنجی انجام شده در سال 2011 پی برد که در حدود نیمی از مردم در سنین 16 تا 30 سال ترجیح می‎دهند که از حس بویایی خود محروم شوند تا از تلفن همراه هوشمند یا لپ‌تاپ خود.
این موضوع شاید روی هم رفته شگفت‌آور نباشد. انسان‌ها جهان را در وهلۀ اول با استفاده از تصویر و صدا جستجو می‎کنند، بنابراین از دست دادن بویایی یا انوسمی کمتر از بینایی یا شنوایی امری بازدارنده و تأثیرگذار به نظر می‎رسد.
گفته می‎شود که بویایی بو کشیدن نیست، و همان گونه که خواهیم دید این گفته درست است.

باد بیماری
ایجاد بوی تند یک توانایی حیاتی برای بسیاری از مخلوقات است. برای مثال، فرومون‌ها را می‎توان یک کمپین بازاریابی بویایی تلقی کرد، که یک جانور سالم را برای جفت دور مانده، و در سطح وسیع تبلیغ می‎کند.
اما در این بخش ما در مورد آن سوی دیگر سکۀ بو بحث خواهیم کرد. بیش از آنکه به بوهای خوش و سالم بپردازیم نگاهی به سرنخ‌های بویایی در مورد بیماری خواهیم داشت و این سؤال را مطرح می‎کنیم، "بیماری‎ها چگونه بویی دارند؟"
از همان دوران اولیۀ شکل‎گیری علم پزشکی مردم برخی بیماری‎ها را به بوهای خاص مرتبط دانسته‎اند. برای مثال در یک بند از سوشراتا سامیتا - یک متن سانسکریت که مدت‎ها پیش از تولد مسیح نوشته شده است - می‎خوانیم:
"با حس بویایی ما می‎توانیم تنش غریب بسیاری از بیماری‎ها را درک کنیم، که بو نقش مهمی در شناسایی آنها دارد."
در طول دوره‎های اخیر دکترها از بو کشیدن بیماران خود دست کشیده و به چشیدن ادرار بیماران به روش‌های از نظر اجتماعی پذیرفتنی‎تر (و قابل اعتماد) رو آورده‎اند. به هر جهت، هنوز گمان می‎رود که برخی از بیماری‎ها بوی خصلت‎نمای خاص خود را داشته باشند.
توضیح زیر مربوط به بوی بیماری‌ها از مقاله‎ای منتشر شده در سال 1998 می‎آید:
• خنازیر - آبجوی مانده
• تب تیفوئید - نان پخته
• تب زرد - دکان قصابی
• دیفتری - شیرینی
• کتوزیس دیابتی - بوی میوۀ سیب در حال فساد
• ناتوانی در متابولیزه کردن متیونین - کلم آب‎پز
• هیپرامینواکی‎دوری - مالت خشک شده

تخریب یک پاسخ ایمنی
از دیدگاه تکاملی توانایی دوری کردن از موجودات مریض می‎توانست یک مزیت باشد. اگر یک موش بتواند بوی یک پاسخ ایمنی را کشف کند و از یک همتای دارای پاتوژن خود اجتناب نماید، توانایی حیوان برای ادامۀ بقا افزایش پیدا می‎کند.
این فثط یک نظریۀ بی‎اساس نیست؛ این موضوع اکنون به خوبی مشخص شده است که جوندگان می‎توانند از افراد مریض صرفاً از طریق کشف بوی آنها اجتناب نمایند.
انسان‎ها نیز چنین به نظر می‎رسد که می‎توانند آنهایی را که اکنون حامل یک پاسخ ایمنی هستند از دور خارج کنند، و یک مطالعه در نشریۀ علم روان‌شناسی این موضوع را در بوتۀ آزمایش قرار داد.
ابتدا نمونۀ بوی بدن گروهی از داوطلبان سالم گرفته شد. سپس، دانشمندان از طریق تزریق اندوتوکسین به نمونه‎ها محرک ایجاد یک پاسخ ایمنی شدند. بوی بدن آنها مجدداً نمونه‎گیری شد و در مرحلۀ بعد مورد ارزیابی قرار گرفت و نمره‌دهی شد.
نویسندگان مطالعه جمع‎بندی می‎کنند:
"در طول فقط چند ساعت افراد قرار گرفته در معرض ایندوتوکسین به نسبت وقتی که در معرض دارونما قرار گرفته بودند دارای بوی بدن خجالت‌آوری شدند. به علاوه، این اثر از نظر آماری توسط سطح فعالیت ایمنی نمونه‎ها میانجی‎گری شد."
بنابراین مردم مریض بوی بدتری دارند - و هر قدر افراد بیشتر مریض باشند بوی آنها بدتر قلمداد می‎شود.
نکتۀ جالب توجه این است که تفاوت‎های بو را می‎توان در طول فقط چهار ساعت از زمان تحریک سیستم ایمنی تشخیص داد. در عین حال قابل توجه است که در این مطالعه مردم مریض بیشتر عرق نمی‎کنند و اینکه بو فقط قوی‎تر نیست بلکه در عین حال متفاوت است.

چگونه پاسخ ایمنی می‎تواند بوی بدن را تغییر دهد؟
پیش از پاسخ دادن به این پرسش، این موضوع ارزش دارد که بپرسیم، "بوی بدن چیست؟" در انسان‎ها بوی بدن مقدمتاً ناشی از باکتری‎ها و ترشح غدد پوست است - مشخصاً غده‎های تعریق آپوکرین که در ناحیۀ زیر بغل و نواحی دیگر وجود دارند.
در واقع بوی بدن کوکتلی پیچیده و متنوع از ترکیبات مختلف شامل مواد شیمیایی دارای نام‎های عجیب و غریب مثل E – 3 – متیل – 2 – هگزنوئیک اسید، 3 – متیل – 3 – سولفانیلهگزین – 1 – o1 و سولفانیلالکانولز است.
عفونت به راه‎های متنوعی می‎تواند بر رایحۀ بدن فرد تأثیر بگذارد. در درجۀ اول بدن ما گرفتار میکرب‎هایی می‎شود که برخی از آنها در روش بو کردن ما نقش دارند. بنابراین هر عامل بیماری‎زا که میزان یا نوع این میکرب‎ها را دگرگون ‎کند می‎تواند در عین حال بوی بدن ما را دستخوش تغییر و تعدیل نماید.
در مرتبۀ بعدی، ژن‎های مرتبط به سازگاری بافت بغرنجی که پاسخ ایمنی بدن را کنترل می‎کنند نیز بر بو و ترجیحات جفت در موش‎ها مؤثر است.
در مرحلۀ سوم، پاسخ فعال شده سیستم ایمنی دفع دیگر فرآورده‎های ضمنی را از غد درون‎ریز، یا سیستم هورمونی ما دگرگون می‎کند. برای مثال، سطح کورتیکوسترون در خون در طول پاسخ ایمنی بالا می‎رود و آندروژن‎ها کاهش پیدا می‎کنند.

سگ‎های کاشف سرطان
بینی انسان به هیچ وجه خلوص بویایی سگ‎ها را ندارد. در طول سالیان اخیر دانشمندان در حال تحقیق بر روی این موضوع بوده‎اند که آیا سگ‎ها می‎توانند از قدرت مؤثر بویایی خود برای تشخیص سرطان استفاده کنند.
یافته‎ها در این مورد جامع و مانع نیستند، اما برخی مطالعات به دامنۀ تشخیصی مؤثری دست یافته‎اند. برای مثال، در یک مطالعه چهار سگ تربیت شده توانستند سرطان ریه در نمونه‌های تنفس 125 نفر انسان را با دامنۀ دقت 68 تا 84 درصد تشخیص دهند.
یک مطالعۀ دیگر عنوان می‎کند که یک سگ مادۀ 8 ساله از نژاد لابرادور سیاه شکاری توانست به درستی در بیش از 90 درصد موارد سرطان کولورکتال را از طریق نمونه‎های تنفس و مدفوع تشخیص دهد. این سگ ماده همچنین قادر به تشخیص سرطان در مراحل اولیه بود.
اگرچه تربیت سگ‎ها برای تشخیص‌های دقیق‎تر ممکن است در تشخیص اولیۀ سرطان مفید باشد، این راه حل ‎کاملی نیست. این کار شامل پرورش دشوار و گران قیم حیوان و نیز در عین حال برخورداری از دستیاران باتجربه است.
همچنین میزان دقت سگ‎ها و نیز یک سگ واحد در روزهای مختلف متفاوت است. برخی مطالعات نیز نتایج کمتر تأثیرگذار و بعضاً تصادفی به دست داده‎اند.
به دلیل این مشکلات تأکید در حال حاضر معطوف به جایگزینی شامۀ شکارچی با یک سنسور بویایی مصنوعی یا "بینی الکترونیکی" است که اجزاء ارگانیک فرّار را کشف می‎کند.

بینی‎های الکترونیکی
بینی‎های الکترونیکی در سال‎های اخیر به عرصه آمده‎اند و اکنون قادر به کشف و شناسایی طیفی از بوها و رایحه‎های خاص هستند. این بینی‎های مصنوعی هم‎اکنون در برخی فرآیندهای صنعتی مورد استفاده قرار می‎گیرند.
اغلب بینی‎های الکترونیکی آرایه سنسوری دارند که نسبت به اجزاء فرار که با آنها تماس پیدا می‎کنند واکنش نشان می‎دهند. سنسورها در صورت فعل و انفعال از نظر فیزیکی دچار تغییر می‎شوند. این تغییرات به صورت دیجیتالی ثبت شده و از طریق مدل‎های آماری مورد استفاده قرار می‎گیرد.
این امید وجود دارد که روزی بینی‎های الکترونیکی بتوانند باکتری‎ها و MRSA متمایز را در سیستم‎های تهویۀ بیمارستانی کشف کنند. دانشمندان همچنین سعی کرده‎اند تا آنها را برای کشف سرطان ریه از طریق بازدم و شناسایی تومورهای مغزی مورد استفاده قرار دهند.
دیگران کوشیده‎اند تا بینی‎های الکترونیکی را برای کشف بیماری کلیوی، بیماری روده، و دیابت از طریق ادرار مورد استفاده قرار دهند. نتایج متفاوت بوده است، اما یک راه غیر قابل تحمل کشف اختلالات پزشکی در مراحل اولیۀ خود، می‎تواند فواید زیادی در پی داشته باشد.

اثرات کاهش حس بویایی
بدبختانه در مورد انوسمی و هیپوسمی - که از دست رفتن بخشی از حس بویایی است – تحقیقات نسبتاً اندکی انجام شده است. آنها موارد حاد تلقی نشده‎اند و بنابراین علاقه و بودجه کمتری را جذب کرده‎اند.
به هر جهت، فقط در سطح ایالات متحد آمریکا اختلال عملکرد بویایی مبتلابه حدود 2.7 میلیون نفر از کل جمعیت است.
کاهش حس بویایی به طرق مختلف امکان بروز دارد که این شامل تروما، عفونت‌های ویروسی، انسداد بینی، استفاده از برخی داروها، و اختلالات مغز و اعصاب است. و این اختلال بسیار بیشتر از مزاحمتی بی‌ضرر است.
یک مقاله با عنوان "مخاطرات حوادث مرتبط به اختلال عملکرد بویایی" بر آن شد تا خطرناک مرتبط به کاهش حس بویایی را مستند کند.
محققان پی بردند که بیش از یک‎سوم 124 نفر افراد دچار کاهش قدرت بویایی حوادث مخاطره‎آمیز مرتبط به این اختلال را تجربه کرده‎اند که شامل موارد زیر بوده است:
• حوادث مرتبط به پخت و پز - 45 درصد پاسخ دهندگان
• خوردن مواد غذایی فاسد - 25 درصد
• ناتوانی در تشخیص نشت گاز - 23 درصد
• ناتوانی در درک بوی آتش‎سوزی - 7 درصد
ورای خطرات فیزیکی مشکلات هنوز می‎توانند بیشتر شوند زیرا بویایی در موضوع طعم و مزه اهمیت دارد. در برخی از افراد انوسمی می‎تواند به انورکسی منجر شود زیرا هیچ لذتی در غذای خورده شده وجود ندارد.
در آن سوی دیگر مقیاس، برای برخی از مردم دچار هیپوسمی امکان چاق شدن هست زیرا غذاهای نمک‎دار و شدیداً سرخ شده تنها چیزهایی هستند که به نظر خواستنی می‎رسند. همچنین از آنجا که طعم و مزه فعالیت بزاق و لوزالمعده را تحریک می‎کند، کاهش قدرت بویایی می‎تواند باعث ایجاد اختلال در دستگاه گوارش شود.

حس بویایی و تشخیص زوال عقل
به علت افزایش جمعیت سالخوردگان زوال عقل یک مشکل همواره در حال افزایش است. و بدبختانه زوال عقل به سختی مداوا می‎شود و معالجۀ آن فعلاً غیر ممکن است. در این بیماری تکیه و تأکید بر درمان علایم، کند کردن روند پیشرفت بیماری و هر جا که ممکن باشد شناسایی زودهنگام آن است.
تشخیص زودهنگام زوال عقل ممکن است مشکل باشد زیرا هیچ زیست‎نشانگری برای آن وجود ندارد و علایم اولیۀ بیماری اغلب با پیری متعارف اشتباه گرفته می‎شود. اینجاست که پای بویایی به میان می‎آید.
اختلال حس بویایی یکی از نخستین ویژگی‎های بالینی هم بیماری پارکینسون و هم بیماری آلزایمر است. کاهشی کلی در حس بویایی ایجاد می‎شود و مشخصاً در توانایی افراد برای شناسایی و به جا آوردن بوها اختلال ایجاد می‎گردد.
تعدادی از مطالعات در این مورد تحقیق کرده‎اند که آیا این عامل می‎تواند در تشخیص بیماری مفید باشد یا خیر. در یک مطالعۀ متا آنالیز 81 تحقیق، نویسندگان به این جمع‎بندی رسیده‎اند:
"شناسایی بویایی و بجا آوردن آن به عنوان جالب توجه‎ترین کاندیدا برای اضافه شدن به مخزن تشخیص تحت بالینی موارد بیماری آلزایمر ظاهر شده است."
مطالعۀ دیگر پی برده است که کمبود بویایی در مردم دچار بیماری اجرام لوی قابل ملاحظه‎تر از بیماران دچار آلزایمر است. تمایز بین این دو مهم است زیرا داروهای مورد استفاده برای برخی بیماری‎های زوال عقل مناسب مردم مبتلا به بیماری اجرام لوی نیست.
در خاتمه، اگرچه جهش‌های قابل توجه در تحقیقات مربوط به بویایی اندک و فاصله‎دار است، یقیناً سهم بالقوه بزرگی برای آیندۀ فناوری تشخیصی پزشکی مربوط به آن خواهد بود. همچنان که الکساندر گراهام بل می‎نویسد، "اگر شما بلندپروازی پیدا کردن یک علم جدید را داشته باشید، آن را بو می‎کشید."

Source:
Disease and odor: An intriguing relationship
By Tim Newman
Published Thursday 5 October 2017