آمبولی هوا یا آمبولی گاز - علت‎ها، علامت‎ها و درمان‌‎ها

• تیم نیومن
• ترجمه نادر اکبری

آمبولی هوا یا به عبارت درست‎تر آمبولی گاز، وقتی بروز می‎کند که یکی دو حباب گاز وارد یک ورید یا شریان می‎شود. این اتفاق به صورت بالقوه خطر انسداد یک معبر خون را در پی دارد. آمبولی هوا می‎تواند یک اختلال پزشکی کشنده باشد.
بسته به محل بروز انسداد، علایم و شدید آمبولی متفاوت است. آمبولی هوا یکی از علل پیشتاز مرگ در میان غواصان است.
آمبولی هوا به دلایل مختلفی امکان بروز دارد - که شایع‎ترین آنها غواصی است - اما برخی اقدامات پزشکی نیز می‎توانند سبب ایجاد حباب گاز در خون شوند. شیوع دقیق آمبولی هوا شناخته شده نیست. موارد خفیف‌تر ممکن است بدون درمان برطرف شوند و نیز می‎توانند فاقد علایم باشند.
مطالب این مقاله:
• آمبولی هوا چیست؟
• علل آمبولی هوا
• علایم آمبولی هوا
• تشخیص آمبولی هوا
• درمان آمبولی هوا
• پیشگیری از آمبولی هوا

آمبولی هوا چیست؟
آمبولی در کل به هر چیز نامناسبی اشاره دارد که در سیستم عروقی به دام افتاده باشد.
آمبولی هوا به طور مشخص جباب یا حباب‌هایی از گاز است که در رگ‎های خونی به دام افتاده‎اند. این حباب‌ها در نقطه‌ای خاص باعث قطع جریان خون به ناحیۀ مشخصی از بدن می‎شوند.
آمبولی هوا می‎تواند به سهولت سبب بروز آسیب دیدگی دایمی سیستم عصبی مرکزی شود و بر این مبنا باید به عنوان یک فوریت پزشکی مورد درمان قرار گیرد.
آمبولی وریدی به اندازۀ آمبولی شریانی خطرناک نیست، و این یکی نیز به اندارۀ آمبولی مغزی خطرناک محسوب نمی‎شود. به هر جهت، همگی این موارد در صورت عدم درمان اورژانسی، پتانسیل ایجاد صدمات جدی و شدید به دستگاه‌های بدن را دارند.
برخی اقدامات پزشکی می‎تواند باعث آن شود که مقدار اندکی هوا وارد سیستم وریدی گردد. در کل این موارد در ریه‎ها متوقف می‎شوند و ضرر اندکی دارند یا اصولاً بدون ضرر رفع می‎شوند. در موارد نادر، حباب‎ها می‎توانند به قلب برسند و کارکرد آن را مختل کنند.
آمبولی‎های گاز شریانی مورد بسیار جدی‎تری محسوب می‎شوند. آمبولی به شکل بالقوه می‎تواند مانع از رسیدن خون حاوی اکسیژن به دستگاه هدف شده و سبب ایسکمی گردد (که خونرسانی ناکافی به دستگاه‎های بدن است). اگر در این روند قلب آسیب ببیند، نتیجه می‎تواند بروز حملۀ قلبی باشد.
اگر آمبولی گاز شریانی به مغز برسد زیر عنوان آمبولی سربرال (مغزی) به آن اشاره می‎شود و می‏تواند سبب ایجاد سکته مغزی گردد.
تزریق 2 تا 3 میلی‎لیتر هوا به سیستم گردش خون مغزی می‎تواند کشنده باشد. فقط 0.5 تا 1 میلی‎لیتر هوا در ورید ریوی می‎تواند سبب بروز ایست قلبی شود.

علل آمبولی هوا
همچنان که در بالا یادآوری شد برخی اقدامات پزشکی می‎توانند باعث ورود مقادیر اندک هوا به داخل بدن شوند. این می‎تواند موردی جدی باشد، اما به ندرت اتفاق می‎افتد. اغلب موارد آمبولی هوا در کوران غواصی یا غوطه‎وری در آب بروز می‎کند.
در واقع آمبولی هوا شایع‎ترین علت بروز مرگ در میان غواصان است.
دو راه وجود دارد که بر پایۀ آنها آمبولی هوا در کوران غواصی بروز می‎کند. هر دو مورد در زمان برگشتن به سطح آب ایجاد می‎شوند اما هر یک از آنها فرآیند متفاوتی دارد.
• بیماری دکمپرشن: این زمانی بروز می‎کند که شناگر یا غواص به سرعت به سطح آب می‎آید. وقتی که غواص خود را به سطح آب می‎رساند، بدن وی در کنار گازی که وی تنفس می‎کند (اکسیژن یا نیتروژن) تحت فشار فزاینده‎ای قرار می‎گیرد. غواص به طور مداوم اکسیژن تنفس می‎کند اما نیتروژن در بافت‎های بدن گیر می‎کند.
اگر غواص به آرامی به سطح آب برگردد، نیتروژن شانس بازجذب به داخل خون را پیدا نمی‎کند و به صورت حباب‌های گاز از بافت خارج می‎شود.
یک شبیه‌سازی خوب برای فهم این فرآیند استفاده از یک بطری نوشابۀ گازدار است. وقتی بطری مهر و موم شده باشد، دی‎اکسید کربن موجود در بطری قابل مشاهده نیست زیرا گاز تحت فشار قرار دارد. به هر جهت، با باز شدن در بطری گاز به سرعت آزاد می‎شود، و دی‎اکسید کربن به سرعت شکل حباب‎های قابل رویت به خود می‎گیرد.
اگر سر بطری به آرامی و طی مراحلی باز شود، حباب‎های مورد اشاره شکل نمی‎گیرد.
• باروترومای ریوی: اگر غواص نفس خود را در طول بالا آمدن سریع حبس کند، تروما می‎تواند در جدار ریه‎ها ایجاد شود. همچنان که فشار در طول صعود کاهش پیدا می‎کند، حجم هوا درون ریه‎ها افزایش می‎یابد. اگر نفس به اختیار حبس شود، کیسه‎های هوایی کوچک ریه‎ها (آلوئولی) ممکن است دچار پارگی شوند. این پارگی‎ها به گاز امکان ورود به خون را می‎دهد.
دیگر علل بروز آمبولی هوا می‎تواند ایاتروژنیک (به علت مداخلات پزشکی) باشد. در این مورد می‎توان نمونه‎های زیر را نام برد:
• چکه یا قطره داخل وریدی: اغلب اوقات بر اثر جدا شدن کاتتریزاسیون ورید مرکزی رخ می‎دهد.
• همودیالیز: درمانی برای نارسایی کلیه است.
• عدم قابلیت لاپاراسکپیک: به نام جراحی سوراخ کلید نیز شناخته می‎شود، که در آن گاهی اوقات هوا به درون فضای بین ارگان‎ها و پوست پمپ می‎شود تا معبری برای کار جراح شفاف گردد.
• جراحی قلب باز
• بیوپسی ریه
• اقدامات رادیولوژیک، به ویژه در جایی که تزریق رنگ ضروری است
• زایمان، مشخصاً در عمل سزارین
• کولانژیوپانکراتوگرافی اندوسکپیک رتروگرید، اقدامی طراحی شده برای بررسی مجاری لوزالعمعده و صفرا است که در آن با استفاده از یک اندوسکپ رنگ به درون نواحی مزبور تزریق می‎شود.
هیچ ارقام دقیقی در مورد میزان شیوع آمبولی هوا بر اثر اقدامات پزشکی در دسترس نیست. برخی تخمین‎ها بر آنند که آمبولی هوای عروقی در همۀ موارد از 10 تا 80 درصد جراحی‎های مغز و اعصاب و 57 درصد جراحی‌های ارتوپدی رخ می‎دهد.
برای اینکه هوا از اتمسفر وارد سیسم خون شود، گرادیان فشار باید چنان باشد که هوای ورودی به خون شکل مطلوب پیدا کند. در کل، فشار درون رگ‎های خونی بالاتر از فشار اتمسفری پیرامون این رگ‌‏ها است. بنابراین جراحات نرمال به گاز امکان ورود به درون سیستم خون را نمی‎دهد.
به هر جهت فشار در ناحیۀ سر و گردن کمتر از فشار اتمسفری است. جراحات وارد شده به این نواحی ممکن است به بروز آمبولی‎های هوا منجر شود. به همین دلیل، جراحی‎های مربوط به سر و گردن بیشتر محتمل است که سبب بروز آمبولی‎های هوای ایاتروژنیک شوند.

علایم آمبولی هوا
نشانه‎ها و علایم آمبولی هوا می‎تواند شامل موارد زیر باشد:
• احساس درد در مفاصل یا عضلات
• نامنظم شدن ریتم قلبی
• تاری دید
• اضطراب
• خارش پوست
• حمله یا تشنج
• خارج شدن کف خون‎آلود از دهان
• افت فشار خون و گیجی
• دشواری در نفس‎گیری
• درد قفسۀ سینه
• سرگیجه
• خستگی مفرط
• رعشه
• از دست دادن تعادل
• توهمات دیداری یا شنیداری
• تهوع یا استفراغ
• سیانوز (کبود شدن رنگ پوست)
• فلج یا ضعف اندام ( یکی از اندام‌ها یا تعداد بیشتری از آنها)
• از دست دادن خودآگاهی

تشخیص آمبولی هوا
مهم‎ترین عامل بالینی در تشخیص آمبولی هوا تاریخچۀ شخصی بیمار است. علایم بروز یافته در آمبولی هوا را می‎توان در تعداد دیگری از اختلالات نیز مشاهده کرد. به هر جهت، وجود تاریخچۀ غواصی یا اقدام جراحی اخیر می‎تواند به وجود آمبولی هوا اشاره داشته باشد.
اقدامات جراحی که بیمار را در بالاترین ریسک برای ابتلا به آمبولی هوا قرار می‎دهند عبارتند از: کرانیوتومی بیمار در حالت نشسته، عمل سزارین، جایگزینی لگن و جراحی قلبی یا بای‌پس قلبی ریوی.
اگر آمبولی هوا محتمل یا یک ریسک باشد، اقدامات زیر باید در طول جراحی یا پس از آن انجام شود:
• عکسبرداری اشعۀ ایکس: حباب‎های گاز گاهی از اوقات در عکس‎های گرفته اشعه با اشعۀ ایکس قابل رویت هستند
• استتوسکپ: برای گوش کارآزموده، گاهی اوقات صدای خفیف ایجاد شده بر اثر آمبولی هوا قابل شنیدن است.
• تغییر در گازها: اگر بیمار تحت بیهوشی قرار دارد و هنوز مورد پایش است، متخصص بیهوشی قادر است تا کاهش مقدار دی‎اکسید کربن رها شده در انتهای بازدم را تشخیص دهد.
• اولتراسونوگرافی داپلر: این اقدام غیر تهاجـمی جریان خون در رگ‎های خونی را با امواج صوتی فرکانس بالای پرقدرت در گلبول‌های قرمز خون تخمین می‌زند. این اقدام معمولاً در اعمال جراحی دارای ریسک بالای بروز آمبولی هوا انجام می‎شود.
• اکوکاردیوگرافی ترانس‎ازوفاژیال: این روش از امواج صوتی برای ایجاد یک تصویر با جزئیات دقیق از قلب و رگ‎های خونی منتهی به آن استفاده می‎کند.

درمان آمبولی هوا
اگر آمبولی هوا ناشی از غواصی بوده باشد، تنها گزینۀ در دسترس درمان تجدید فشار در اتاقک هایپرباریک است. غواص به صورت عمودی خوابانده شده و مخلوطی از گازهای تحت فشار زیاد را تنفس می‎کند.
این کار باعث تجدید جریان نرمال خون و کاهش میزان آمبولی می‎شود. این اقدام نیتروژن را برای بازجذب در درون جریان خون تحت فشار قرار می‎دهد.
درمان مزبور به چند ساعت زمان نیاز دارد زیرا فشار به تدریج در درون اتاقک کاهش پیدا می‎کند، که این نوعی شبیه‌سازی بالا آمدن آهسته از عمق آب است. بسته به شدت وضعیت، درمان ممکن است در طول چند روز متوالی ادامه پیدا کند.

دیگر درمان‎های آمبولی هوا
اگر آمبولی هوا در طبیعت خود ایاتروژنیک بوده یا بر اثر تروما باشد و مقدار زیادی حباب هوا در قلب محبوس شده باشد، این امکان وجود دارد که بیمار در برخی وضعیت‎های خاص قرار داده شود تا از بروز صدمات بیشتر پیشگیری گردد:
• وضعیت ترندلنبرگ: بیمار در حالتی به پشت دراز می‎کشد که لگن بالاتر از سطح سر قرار می‎گیرد.
• دیکوبیتوس پهلوی چپ: بیمار به پهلوی چپ خوابانیده می‎شود با این کوشش که هوا در بطن راست محبوس شود. این عمل از انسداد شریان ریوی پیشگیری کرده یا آن را به حداقل می‎رساند.
در عین حال به بیمار هوای دارای مقادیر بالای اکسیژن داده می‎شود. این عمل باعث شتاب گرفتن روند کاهش میزان حباب شده و به معکوس شدن ایسکمی کمک می‎کند. تجدید فشار در صورتی که آمبولی هوا ایاتروژنیک یا به علت غواصی باشد کمک کننده است.

پیشگیری از آمبولی هوا
غواصی شایع‎ترین علت آمبولی هوا است. موارد فهرست زیر می‎تواند به پیشگیری از بروز آن کمک کند:
• مدت و عمق غواصی را محدود کنید
• همیشه به آرامی به سطح آب برگردید و از مکث‎های ایمن استفاده کنید تا گازها به شکل ایمن و طبیعی بازجذب شوند
• هرگز در شرایط سرماخوردگی یا ابتلا به سرفه غواصی نکنید
• در صورت غواصی در آب سرد پرهیزهای لازم را رعایت کنید
• قبل و بعد از غواصی مشروب الکلی مصرف نکنید
• پیش از غواصی، در طول آن و پس از آن از فعالیت‎های بدنی سنگین خودداری کنید
• در فاصلۀ میان غواصی‎ها به مقدار کافی بر سطح آب بمانید
• بدن را پیش از غواصی سیراب کنید
• پیش از رفتن به اقلیم‎های مرتفع یا کوهنوردی یا پرواز با هواپیما بیست و چهار ساعت وقفه در نظر بگیرید./

Source:
Air Embolism: Causes, Symptoms and Treatments
Last updated Tue 12 January 2016
By Tim Newman