• دکتر شهریار عباسیان جهرمی
شبکه‌های تلویزیونی ماهواره‌ای پر از تبلیغات مختلف برای انواع و اقسام داروها و مکمل‌های گیاهی و صناعی است و تجارت مرتبط به آنها امروزه روز از پرسودترین حرفههای وابسته به پزشکی محسوب می‌شود. در این مقاله به بررسی اجمالی تبلیغات مربوط به برخی از این داروها و واقعیات پزشکی و علمی مربوط به آنها پرداختهایم.
نخست نگاهی به برخی از تبلیغات مرتبط به این داروها بیفکنیم:
• «چاق شوید و چاق بمانید، تنها مادة چاق كنندة 100% طبيعي، داراي استاندارد و تأييدية وزارت بهداشت و درمان!
• ترک اعتیاد ۱۰۰٪ تضمینی، کراک، تریاک، هروئین و شیشه، کپسول گیاهی، پرفروش‌ترین داروی ترک اعتیاد در ایران!
• چربی‌سوز X، جزء اولین و پرفروش‌ترین چربی‌سوزهای آمریکا!
• جدیدترین و بهترین قرص لاغری، قوی‌ترین قرص کاهش‌دهندة اشتها و چربی‌سوز ساخت آمریکا! کاهش سریع اشتها از روز اول استفاده، کاهش سایز به همراه کاهش وزن سریع، چربی‌سوزی بی‌نظیر بدون احتیاج به ورزش، کاهش 10 الی 17 کیلو در هر دوره، تضمینی، کاملاً بدون بازگشت! مکمل‌های چاقی، افزایش قد و ترک اعتیاد، کرمهای افزایش دایمی میل جنسی و سایز، کرم رفعکنندة چین و چروک حلزون و...»
این تبلیغات همه‌جا پیش چشم ماست و وعده‌های فریبنده و آسانی دسترسی به آنها بسیاری از مردمان ساده‌لوح را به سمت استفاده از این محصولات سوق می‌دهد. آنان به هر دلیل و بهانه‌ای دنبال "قرص‌های چهارکاره" هستند، پی "داروهای چربی‌سوز" می‌گردند و برای بالا بردن میل و اشتهای جنسی به کمک نیاز دارند. داروهای مختلف مدت‌هاست به بهانه‌ای برای تجارتی بسیار پرسود تبدیل شده‌اند و بازار آنها سخت داغ است و این در حالی است که امروزه تبلیغات با پیشرفت فناوری ارتباطات به یکی از ابزارهای مهم اقتصادی تبدیل شده است. حال آنکه این داروهای تبلیغاتی نه تنها اساس علمی و پزشکی ندارند بلکه در بیشتر موارد فاقد هرگونه مجوز قانونی هستند! در این مقاله به معرفی تعدادی از این داروها می‌پردازیم و خواهیم کوشید خلاصه‌وار تضاد هولناک میان تبلیغات و واقعیت را در حد امکان نشان دهیم:
• قرص‌های لاغری ریلاکور و فیل اسلیم / Relacore and Feel Slim
ادعای فروشنده: «90٪ مصرف‌کنندگان نتیجة این محصول را در 10 روز اول استفاده به وضوح مشاهده می‌کنند. ریلاکور یک قرص لاغری خیلی قوی می‌باشد که اشتها را تا حد صفر کاهش می‌دهد و چربی‌سوز قوی‌ای نیز می‌باشد. قرص لاغری ریلاکور مناسب برای افرادی می‌باشد که از قرص‌های لاغری دیگر نتیجه نگرفته‌اند یا بدنشان نسبت به قرص‌های لاغری دیگر مقاوم شده است.»
ریلاکور دارویی برای کاهش وزن است، اما بازاریاب آن کاهش وزن را از زاویة دیگری دیده و واقعیت آن نیست که در وب‌سایت فروشنده اعلام می‌شود! زمانی که در مورد افزایش وزن به علت استرس صحبت می‌کنند در واقع روی هورمون کورتیزول مانور می‌دهند. Relacotortin کلمه‌ای واقعی نیست بلکه فقط نام ترکیبی از مکمل‌هایی است که تصور می‌شود مسدود کنندة کورتیزول هستند. از آنجا که هنگام استرس، کورتیزول بالا می‌رود و می‌تواند باعث افزایش وزن و افزایش گرسنگی شود، مسدود کردن کورتیزول ممکن است به از دست دادن وزن منجر شود. آیا Relacore واقعاً چربی شکم را کاهش می‌دهد؟ فروشندة دارو هرگز نمی‌گوید این قابلیت را داراست اما با استفاده از کلماتی خاص، به مردم این امیدواری را می‌دهد. اما در واقعیت ما نمی‌توانیم فقط چربی شکم را از دست بدهیم، از دست دادن چربی در تمام بدن همزمان صورت می‌گیرد. مطالعة علمی روی عوارض جانبی این مکمل صورت نگرفته است و تنها با توجه به ترکیبات موجود در آن (عصارة گل ساعتی، ماگنولیا، عرقچین چینی، ریشة جینسنگ آسیایی و عناب) می‌توان عوارض احتمالی آن را که شامل تداخلات دارویی با داروهای ضد افسردگی، خواب‌آور، رقیق کنندة خون و دیابت است نام برد. لازم به ذکر است قیمت مکمل موجود در ایران نصف نمونة خارجی آن است!
FDA در سال 2004 اعلام کرد هیج اطلاعاتی مبنی بر تأثیر این دارو یا بی‌ضرر بودن آن در دست نیست! مطالب بالا در مورد قرص لاغری "فیل اسلیم" نیز صادق است.
• کپسول لاغری مجیک اسلیم اصل / Magic Slim Capsule و قرص لاغری بوتانیکال اسلیمینگ / Botanical Sliming
ادعای فروشنده: «این قرص‌ها اشتهای شما را در حدی کاهش می‌دهند که دیگر هیچ میلی به غذا خوردن نخواهید داشت. این قرص‌ها فعالیت متابولیک مولکول‌های چربی را بالا برده و باعث می‌شوند تا چربی‌ها سریع‌تر به انرژی تبدیل شوند. این قرص‌های لاغری نیازی به ورزش نداشته و خود قرص کار چربی‌سوزی را در بدن شما انجام می‌دهد. کاهش وزن حداقل 8 کیلوگرم در یک ماه و با مصرف یک دورة دو ماهه کاهش وزن حداقل 15 کیلو را خواهید داشت!»
این محصول ساخت هنگ کنگ است و ادعاء فروشنده مبنی بر آمریکایی بودن آن دروغ محض است. در سال 2011FDA یک اخطار عمومی مبنی بر استفاده از داروهای مخدر در این فرآورده را منتشر کرد و به شهروندان آمریکا هشدار داد که از خرید هر مکملی با چنین نام تجاری خودداری کنند! تجزیه و تحلیل آزمایشگاهی FDA تأیید کرد که "کپسول لاغری مجیک اسلیم" شامل سیبوترامین است. سیبوترامین یک مادة تحت کنترل ویژه است که از بازار ایالات متحد در اکتبر 2010 به دلایل ایمنی حذف شد. سیبوترامین با مهار بازجذب نوراپی‌نفرین و سروتونین و به مقدار کمتر دوپامین در مغز، باعث کاهش اشتها می‌شود و از نظر ساختمانی به آمفتامین‌ها شبیه است. این محصول تهدیدی برای مصرف‌کنندگان شناخته شده و به طور قابل توجهی فشار خون یا نبض را در برخی از بیماران افزایش می‌دهد و بیماران با سابقة بیماری عروق کرونر، نارسایی احتقانی قلب، آریتمی و سکته با مصرف آن در معرض خطرات قابل توجهی قرار می‌گیرند!
• قرص لاغری پرفکت اسلیمینگ / Perfect Slimming
ادعای فروشنده: «این محصول یک قرص لاغری خیلی قوی می‌باشد که اشتها را تا حد صفر کاهش می‌دهد و چربی‌سوز قوی‌ای نیز می‌باشد. قرص‌های لاغری پرفکت اسلیمینگ هم باعث کاهش وزن می‌شوند و هم سایز شما را کم می‌کنند و علاوه بر این به زیبایی صورتتان نیز لطمه نمی‌زنند. قرص‌های لاغری پرفکت اسلیمینگ محصولی ویژه حتی مخصوص استفاده برای آقایان می‌باشد. فرمول این محصول به قدری قدرتمند است که پس از سومین روز مصرف شما تغییرات را به خوبی احساس خواهید کرد.»
مواد مؤثر موجود در محصول فوق شامل عصارة موادی چون میکرونیزة چای سبز، کاکتوس، کلاری سیج، دانة سنا، برگ توت، برگ لوتوس، کاج دریایی، برگ قاصدک فرانسوی، خردل، ویتامین D، ویتامین B6، اسید فولیک، ویتامین B-12 و کلسیم است. تأثیر این مواد بر لاغری در هیچ‌یک از مطالعات بالینی انسانی به ثبت نرسیده و تنها اثرات آنها بر روی افزایش اکسیداسیون چربی در مطالعات حیوانی و آزمایشگاهی بوده است و قابلیت تعمیم به جمعیت انسانی را ندارد. نکتة دیگر اینکه، قیمت داروی فوق در بازار‌های جهانی 69 دلار است حال اینکه این دارو در کشور ما در حدود 80000 تومان به فروش می‌رسد که خود تردید در اصل بودن دارو را دو چندان میکند! FDA در سال 2004 فروش این مکمل را ممنوع اعلام کرد!
• داروی ترک اعتیاد پاور تاپ / Power Top
ادعای فروشنده: «پاور تاپ یک داروی کاملاً گیاهی است که برای ترک اعتیاد به مخدرهای سنتی استفاده می‌شود.» از جملة فواید دارو به «ترک بدون درد، بدون عوارض، بدون خماري و بدون مرفين» اشاره شده است.
مادة مؤثر اصلی در این دارو بوپرنورفین است، بوپرنورفین به عنوان ضد درد، مسکن قوی و جایگزین مواد مخدر در کلینیک‌های ترک اعتیاد به کار می‌رود. بوپرنورفین آگونیست نسبی گیرنده‌های مو و ﺁﻧﺘﺎﮔﻮﻧﻴﺴﺖ ﻗﻮي گیرندة کاپا است؛ به دﻟﻴﻞ ﻣﻴﻞ ﺗﺮکیبی زﻳﺎد ﺑﻪ گیرندة ﻣﻮ، ﺑﺎ مخدرهای دﻳﮕﺮ رﻗﺎﺑﺖ و اﺛﺮات ﺁنها را سد ﻣﻲکند و ﻣﻮﺟﺐ ﺟﺪا ﺷﺪن مورفین، ﻣﺘﺎدون و مخدرهای دﻳﮕﺮ از گیرنده میﮔﺮدد، لذا در ﺑﻴﻤﺎری که در ﺑﺪﻧﺶ مورفین وﺟﻮد دارد، ﻋﻼﺋﻢ شبه ﺗﺮك ایجاد میکند. دﻳﮕﺮ ﺁﮔﻮﻧﻴﺴﺖهای گیرندة ﻣﻮ نمی‌توانند ﺑﻮﭘﺮﻧﻮرﻓین را از گیرنده ﺟﺪا کنند، ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ نمیﺗﻮاﻧﻨﺪ اﺛﺮ ﺁﮔﻮﻧﻴﺴتی مخدر روی گیرنده‌ای داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ که پیشتر ﺗﻮﺳﻂ ﺑﻮﭘﺮﻧﻮرﻓین اﺷﻐﺎل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ. ﺑﻮپرﻧﻮرﻓین در دوزهای ﺑﺎﻻﺗﺮ، ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﻚ ﺁﻧﺘﺎﮔﻮﻧﻴﺴﺖ ﻋﻤﻞ میکند، ﻳﻌنی گیرنده‌ها را اﺷﻐﺎل ﻣﻲکند. با مصرف این فرآورده احتمال بروز سردرد، سرگیجه، تهوع، سرخوشی، یبوست، احتباس ادراری و اختلال تنفسی وجود دارد. نکتة دیگر اینکه داروی ترک اعتیاد پاور تاپ نمونة خارجی ندارد و هیچ منبعی مبنی بر اینکه این دارو در خارج از ایران تولید شده، به ثبت رسیده باشد و یا مصرف شود وجود ندارد!
• هیدروکسی‌کات ادونسد / Hydroxucut Advanced
ادعای فروشنده: «... جزء اولین و پرفروش‌ترین چربی‌سوزها در آمریکاست، هیدروکسی کات بدون اینکه از مادة شیمیایی افدرین بهره بگیرد، با افزایش متابولیسم و تشدید سوخت و ساز در بدن، از میزان چربی موجود در بدن می‌کاهد. این مکمل همچنین از ذخیره شدن چربی در بدن نیز جلوگیری میکند. این خاصیت و ویژگی مخصوصاً برای کسانی که نمی‌توانند رژیم غذایی کم‌چرب را رعایت کنند، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این مکمل همچنین با تشدید فرآیند چربی‌سوزی و تشدید فرآیند تبدیل چربی به انرژی، بر میزان انرژی موجود در بدن نیز می‌افزاید».
هیدروکسی‌کات یک نام تجاری از مکمل‌های غذایی است که برای کمک به کاهش وزن به بازار عرضه شده است. هیدروکسی‌کات توسط شرکت MuscleTech تولید و در سال در 2003-2004 به شرکت Iovate فروخته شد و در 2006 اعلام ورشکستگی کرد. Iovate همچنان به استفاده از نام MuscleTech به عنوان نام تجاری برای تولید هیدروکسی‌کات ادامه می‌دهد. پیش از بررسی فرمول این دارو در سال 2004، هیدروکسی‌کات حاوی افدرا (گیاهی که دارای افدرین و سودو افدرین است) بود که توسط FDA در سال 2004 ممنوع اعلام شد! تا سال 2009، فرمولاسیون جدید حاوی چندین ماده با پتانسیل شدید برای آسیب‌رسانی به کبد بود. پس از یک‌سری گزارش‌ها در مقالات پزشکی در مورد مشکلات کبدی جدی و از جمله یک مورد مرگ، FDA به مصرف کنندگان برای جلوگیری از استفاده از این مکمل هشدار داد و Iovate قبول کرد که محصول را از بازار جمع‌آوری کند. پس از فراخوان سال 2009، هیدروکسی‌کات مجدداً فرموله شد و در ویترین فروش قرار گرفت، FDA تأیید کرد که تنها ماده‌ای که از فرمولاسیون‌های قبل باقی مانده، کافئین است! تا سال 2013، مواد اولیة این محصول شامل کافئین، عصارة گیاه پای شیر ولگاریس، زیتون وحشی، زیرة سبز، نعناع وحشی و در برخی از محصولات، عصارة دانة قهوه سبز است. به دنبال این فرمولاسیون جدید، منابع پزشکی به گزارش عوارض جانبی جدی ناشی از مصرف هیدروکسی‌کات ادامه داداند. در 2010 مقاله‌ای منتشر شد که گزارش یک مورد از فیبریلاسیون دهلیزی بود و نویسندة مقاله آن را ناشی از وجود epigallocatechin gallate در هیدروکسی‌کات دانست. این نمونه محصول هیدروکسی‌کات از 2012 به بازار عرضه نشد! مورد دیگری که در 2013 گزارش شد بیماری بود که بعد از مصرف هیدروکسی‌کات هاردکور، به کولیت اولسراتیو مبتلا شد. در مقاله‌ای که در «مجلة جهانی گوارش» در اکتبر 2010 منتشر شد، از هیدروکسی‌کات به عنوان نمونه‌ای از محصولات کاهش دهندة وزن یاد شده که با حمایت غیر معقول همراه بوده و تحقیقات علمی موثقی از آن پشتیبانی نمی‌کنند!
• قرص افزایش قد ال-آرژنین (مکمل افزایش قد و تقویت قوای جنسی)
ادعای فروشنده: «پکیج ۱ماهة افزایش قد به علت داشتن مواد غنی برای افراد قدکوتاه بسیار مناسب است. سریع سلول‌ها را بازسازی کرده و برای بهبود و افزایش حجم استخوانی بسیار مناسب است. مصرف این قرص برای افراد زیر سن ۱۸ سال است که صفحة رشد استخوانی باز باشد حتی اگر سن شما بالای ۱۸ باشد و صفحة رشد نیز بسته باشد با مصرف یک سالة آن ۲ الی ۵ سانتی‌متر تأثیر گزارش شده است. پس شما نیاز دارید در طول یک سال ۴ الی ۵ بسته استفاده نمایید. به علاوه قرص ال-آرژنین با ترکیبات خاص خود با تأثیرگذاری بر روی بافت کاور نوزوم آلت و خونرسانی به همة بافت‌های اندام تناسلی باعث حجیم شدن آلت شده و عنوان یکی از بهترین مکمل های افزایش سایز را به خود اختصاص داده است!»
ال آرژنین یک آمینواسید ضروری مشروط است، بدین معنا که تحت شرایط خاصی در بدن تولید می‌شود که از این میان می‌توان به دورة رشد سریع بدن، بارداری و دوران پس از آسیب‌دیدگی اشاره کرد. ال ـ آرژنین در بیشتر مواد غذائی پروتیئنی وجود دارد و افراد به طور معمول روزانه آن را دریافت می‌کنند مگر در افرادی که از سوء تغذیه رنج می‌برند. منابع حاوی اسید آمینة آرژینین شامل محصولات لبنی (پنیر، شیر، ماست، نوشیدنی‌های پروتئینی، آب پنیر)، گوشت گاو، گوشت خوک (به عنوان مثال بیکن، ژامبون)، ژلاتین، مرغ، غذاهای دریایی (ماهی، میگو، حلزون و خرچنگ) است. از آنجا که افزایش قد به عوامل بسیار مهم دیگری وابسته است خوردن این ماده تأثیری در افزایش قد نخواهد داشت و هنوز چنین ادعایی مبنی بر افزایش قد و یا تقویت قوای جنسی به شکل مطرح شده در تبلیغات دارو به اثبات نرسیده است! اما مصرف طولانی مدت این فرآوده می‌تواند سبب عوارض جانبی مانند درد شکم، نفخ، اسهال، نقرس، اختلالات خونی، آلرژی، التهاب مسیر‌های هوایی، وخیم‌تر شدن آسم و فشار خون پایین شود، مصرف آرژنین در دوزهای بالا عوارض جدی را در بر دارد و حتی باعث مرگ در کودکان می‌شود!
• قرص چاق کنندة گیاهی / Brewers Yeast
ادعای فروشنده: «این محصول یک نوع مخمر آب‌جو می‌باشد که طبق آمار بیشترین تأثیر را روی افراد لاغر دارد. این دارو در معاونت غذا و دارو ثبت شده و فاقد هرگونه عوارض جانبی می‌باشد. ما این محصول را با تضمین ۷-۱۰ کیلوگرم در طول دوره بدون بازگشت به شما توصیه می‌کنیم.»
نام علمی مکمل مخمر Saccharomyces cerevisiae است، این فرآورده مخمر آب‌جو است که به طور سنتی به عنوان منبع ویتامین B، سلنیوم و کروم به ویژه توسط گیاهخوار‌ها استفاده می‌شود. آزمایش‌های بالینی نقش مخمر در تنظیم سیستم ایمنی، کمک به بهبود عفونت‌های تنفسی، پیشگیری از عفونت بعد از عمل و به عنوان یک منبع فیبر در رژیم غذایی برای بهبود پروفایل چربی را نشان داده است. قرص مخمر آب‌جو باعث تنظیم اشتها می‌شود و هم در افراد لاغر و هم افراد چاق برای تنظیم اشتها استفاده شده است، با وجود این هنوز مطالعات کافی که نشان دهندة اثر افزایش دهندة وزن بعد از استفاده از مخمر آب‌جو باشد صورت نگرفته و نتایج قابل استناد در دست نیست. هرچند عوارض جانبی جدی از این مکمل گزارش نشده مصرف خودسرانة مخمر در دوزهای بالا و گاه مصرف بلند مدت عوارضی چون آلرژی و مشکلات گوارشی را همراه داشته است. همچنین قبل از مصرف باید به سابقة بیمار (دیابت، فشار خون و عفونت قارچی) و تداخلات دارویی مخمر با داروهای ضد افسردگی و ضد قارچ توجه کرد. داروهای لاغری از طریق چند مکانیسم موجب لاغری می‌شوند: برخی داروها بر سیستم اشتها و مرکز آن در مغز تأثیر گذشته و موجب کاهش اشتها می‌شوند. در دستة دیگر، با افزایش دفع آب بدن، لاغری حاصل می‌شود و گروه دیگر هم موجب کاهش جذب چربی شده و با دفع چربی خورده شده مانع اضافه وزن می‌گردند. برخی دیگر، اصطلاحاً مکمل‌های ترموژنیک هستند که با افزایش متابولیسم و سوخت و ساز بدن و شبیه‌سازی فعالیت، موجب لاغری می‌شوند.
• کپسول وای مکس / VIMAX
ادعای فروشنده: «وای مکس کامل‌ترین محصول زناشویی مخصوص آقایان است و محصولی فوق‌العاده از کشور کاناداست، کپسول‌های وایمکس وای مکس دارای چهار کارآیی کلی و منحصر بفرد می‌باشند: افزایش دایمی اندازة آلت تناسلی، درمان ناتوانی جنسی، درمان انزال زودرس و افزایش تعداد اسپرم!»
در مورد اینکه این محصول ساخت کشور کانادا است هیچ اطلاعاتی در دست نیست، حتی در سایت رسمی این مکمل توسط FDA و یا هر سازمان دولتی دیگری ارزیابی نشده است. تجزیه و تحلیل آزمایشگاهی FDA تأیید کرد که وای مکس حاوی تادالافیل، مادة فعال در داروی CIALIS است که مورد استفادة آن در درمان اختلال نعوظ است. این مادة اعلام نشده ممکن است با نیترات موجود در برخی داروهای تجویزی مانند نیتروگلیسرین تداخل کند و فشار خون را تا سطوح خطرناک کاهش دهد. مردان مبتلا به دیابت، فشار خون بالا، کلسترول بالا و یا بیماران قلبی افرادی هستند که از نیترات‌ها استفاده می‌کنند.FDA طی بیانیه‌ای خرید و فروش این مکمل را ممنوع اعلام کرد و با وجود این محصول مزبور همچنان در ایران عرضه می‌شود!
نتیجه‌گیری: FDA در اطلاعیه‌ای به مردم از روند رو به رشد محصولات به بازار عرضه شده به عنوان مکمل‌های غذایی یا مواد غذایی معمولی با مواد مخدرهای پنهان، داروهای تقویت جنسی، کاهش وزن و بدن‌سازی و مواد شیمیایی هشدار داد و اذعان کرد FDA قادر به آزمایش و شناسایی تمام محصولات عرضه شده به بازار نیست و مصرف کنندگان باید احتیاط لازم را قبل از خرید هر محصول در دسته‌بندی‌های بالا لحاظ کنند.
با جست‌وجویی ساده در گوگل و سایت FDA می‌توان به صحت اطلاعات ارایه شده توسط فروشندگان دارو پی برد. تنوع و گسترگی این‌گونه مکمل‌ها به قدری زیاد است که نمی‌توان از تمامی آنها سخن گفت، مطالعاتی که در ایران صورت گرفته نشان داده است که داروهای چاق کننده که در عطاری‌ها به فروش می‌رسند دارای کورتون و سیپروهپتادین هستند و به همین شکل مکمل‌های لاغری حاوی داروهای مُدر، ترکیبات داروهای گیاهی ترک اعتیاد عطاری‌ها شامل دیفنوکسیلات، ترامادول، آتروپین، کُدئین، فلوکستین، دکسترومتورفان و... بودند. سؤالی که ذهن بسیاری را درگیر کرده این است که با وجود اینکه اخبار مرگ، سکته، اغما و ابتلا به بیماری‌های مختلف به دلیل مصرف این داروها در رسانه‌ها منعکس می‌شود اما هنوز عده‌ای، با وجود اطلاع از این موارد باز از این داروها مصرف می‌کنند!
