سیستم ایمنی بدن - اجزاء، و شیوه عملکرد

• تیم نیومن، دکتر دانیل میورل
• ترجمۀ فرهنگ راد

سیستم ایمنی ما برای بقاء انسان حیاتی است. بدون وجود سیستم ایمنی، بدن ما در برابر حملۀ باکتری‎ها، ویروس‌ها، انگل‎ها، و دیگر عوامل بیماریزا بی‎دفاع خواهد بود. این سیستم ایمنی بدن ماست که وقتی در دریای عوامل بیماریزا غوطه‌ور می‎شویم ما را سالم نگه می‎دارد.
شبکۀ گسترده‎ای از سلول‎ها و بافت‎ها به شکل مداوم در برابر مهاجمان در حالت آماده‌باش قرار دارند و وقتی دشمن شناسایی می‎شود، حملۀ پیچیده‎ای علیه آن صورت می‌گیرد.
سیستم ایمنی در سراسر بدن گسترش یافته و شامل انواع متعددی از سلول‎ها، دستگاه‎ها، پروتئین‌ها و بافت‌ها است. نکتۀ حیاتی آن است که این سیستم می‎تواند بافت خودی را از بافت بیگانه تشخیص دهد. سلول‎های مرده و نیز معیوب توسط ایمنی شناسایی و پاکسازی می‎شود.
اگر سیستم ایمنی با یک عامل بیماریزا، برای مثال یک باکتری، ویروس، یا انگل مواجه شود، این سیستم پاسخی موسوم به پاسخ ایمنی ارائه می‎دهد. در این مقاله شیوۀ عمل این سیستم در این مورد توضیح داده خواهد شد اما نخست شخصیت‌های اصلی این سیستم را معرفی خواهیم کرد.
مطالب این مقاله:
• سلول‎های سفید خون
• پاسخ ایمنی
• ایمنی
• اختلالات سیستم ایمنی

سلول‌های سفید خون
گلبول‌های سفید خون لکوسیت نیز نامیده می‎شوند. آنها به همراه جریان خون در رگ‎های خونی و رگ‎های لنفاوی که به موازات وریدها و شریان‌ها قرار دارند در بدن گردش می‎کنند.
گلبول‌های سفید خون مدام در حال گشت‌زنی و جستجوی پاتوژن‎ها بسر می‎برند. وقتی به یک هدف می‎رسند، شروع به تکثیر می‎کنند و پیام‎هایی مبنی بر انجام همین کار برای دیگر سلول‎ها ارسال می‌نمایند.
سلول‎های سفید خون در مکان‌های مختلفی در بدن ذخیره می‎شوند که به آنها زیر عنوان دستگاه‌های لنفاوی اشاره می‌شود. این دستگاه‌ها شامل موارد زیرند:
• تیموس - غده‎ای است که در میان ریه‎ها و درست زیر گردن قرار دارد.
• طحال - دستگاهی است که خون را فیلتر می‎کند. طحال در بخش چپ بالای شکم قرار گرفته است.
• مغز استخوان - در مرکز استخوان‎ها قرار گرفته و در عین حال گلبول‌های قرمز خون نیز در آنجا تولید می‎شود.
• گره‎های لنفاوی - غدد کوچکی هستند که در سراسر بدن یافت می‎شوند و به رگ‎های لنفاوی مرتبط هستند.
دو نوع اصلی لکوسیت وجود دارد:
1. فاگوسیت‎ها
این سلول‎ها عوامل بیماریزا را محاصره کرده و آنها را خرد و ریز می‎کنند و به شکل مؤثری می‎بلعند. چند نوع مختلف فاگوسیت وجود دارد که عبارتند از:
• نوتروفیل‎ها - اینها پرتعدادترین نوع فاگوسیت‌ها هستند و گرایشی به حمله به باکتری‎ها دارند.
• مونوسیت‌ها - اینها بزرگ‎ترین نوع فاگوسیت‎ها هستند و چندین نقش مختلف بر عهده دارند.
• ماکروفاژها - اینها برای یافتن عوامل بیماریزا گشت‎زنی و نیز سلول‎های مرده و در حال مرگ را پاکسازی می‎کنند.
• مست سل‎ها - آنها کارهای متعددی انجام می‎دهند که از جملۀ آنها می‎توان به کمک در التیام جراحات و زخم‌ها و دفاع در برابر پاتوژن‌ها اشاره کرد.

2. لنفوسیت‌ها
لنفوسیت‎ها به بدن کمک می‌کنند تا مهاجمان قبلی را به یاد بیاورد و در صورت بازگشت مجدد به بدن آنها را برای حملۀ مجدد شناسایی کند.
زندگی لنفوسیت‌ها در مغز استخوان شروع می‎شود. برخی از آنها در همان جا می‌مانند و به B لنفوسیت‌ها (سلول‎های B) تبدیل می‎شوند، دیگران به تیموس می‎روند و به T لنفوسیت‌ها (سلول‎های T) تبدیل می‎شوند. این دو نوع سلول وظایف مختلفی بر عهده دارند:
• B لنفوسیت‌ها - آنها آنتی‎بادی‎ها را تولید و به هشدار دادن به T لنفوسیت‌ها کمک می‎کنند.
• T لنفوسیت‌ها - آنها سلول‎های مشکل‎دار بدن را نابود و به هشدار دادن به دیگر لکوسیت‎ها کمک می‎کنند.

پاسخ ایمنی چگونه کار می‌کند
سیستم ایمنی نیاز دارد که بتواند خودی را از بیگانه تشخیص دهد. سیستم مزبور این کار را از طریق کشف پروتئین‎های موجود در سطح سلول‎ها انجام می‎دهد.
این سیستم یاد می‎گیرد که پروتئین‎ها خودی را در مرحلۀ اولیه نادیده بگیرد.
آنتی‎ژن، هر ماده‎ای است که می‌تواند محرک ایجاد پاسخ ایمنی باشد.
در بسیاری موارد، پاتوژن یک باکتری، قارچ، ویروس، ماده‎ای سمی، یا یک جرم خارجی است. اما پاتوژن در عین حال می‎تواند یک سلول خودی مرده یا دارای خطا باشد. در مرحلۀ نخست طیفی از انواع سلول برای شناسایی آنتی‎ژن به عنوان مهاجم با یکدیگر کار می‎کنند.

نقش B لنفوسیت‎ها
زمانی که B لنفوسیت‌ها آنتی‎ژن را نشان می‎کنند آزاد کردن آنتی‎بادی‌ها را آغاز می‎نمایند. آنتی‎بادی‎ها پروتئین‎های خاصی هستند که روی آنتی‎ژن‎های خاص متمرکز می‎شود.
هر سلول B یک آنتی‎بادی خاص می‎سازد. برای مثال، یکی از آنها ممکن است یک آنتی‎بادی بر ضد باکتری مسبب پنومونی بسازد، و دیگری ممکن است ویروس سرماخوردگی را شناسایی کند.
آنتی‎بادی‎ها بخشی از یک خانوادۀ بزرگ مواد شیمیایی به نام ایمنوگلوبولین‌ها هستند، که نقش‎های متعددی در سیستم ایمنی بر عهده دارند:
• ایمنوگلوبولین G یا IgG - میکرب‎ها را نشان می‎کند به طوری که دیگر سلول‌ها بتوانند آنها را شناسایی و با آنها مقابله کنند.
• IgM - تخصص آن در کشتن باکتری‎ها است.
• IgA - در مایعاتی مثل اشک چشم و بزاق دهان جمع می‎شود و در آنجا ورودی‎های بدن را محافظت می‎کند.
• IgE - در مقابل انگل‌ها نقش محافظتی ایفا می‎کند و در عین حال در بروز آلرژی نقش دارد.
• IgD - همراه لنفوسیت‎های B می‎ماند و به آنها در آغاز پاسخ ایمنی کمک می‌کند.
آنتی‎بادی‎ها روی آنتی‎ژن قفل می‎کنند اما آنها را نمی‎کشند و فقط برای مرگ مشخصشان می‎کنند. کشتن آنتی‌ژن وظیفۀ دیگر سلول‎های بدن مثل فاگوسیت‎ها است.

نقش لنفوسیت‎های T
انواع متمایزی از لنفوسیت‌های T (T لنفوسیت‎ها) وجود دارد:
سلول‎های T یاور (سلول‌ها Th) - آنها پاسخ ایمنی را هماهنگ‎سازی می‎کـــنند. بــرخی از آنها با دیــگر سلول‌ها جمع مـی‎شوند، و برخی سلول‎های B را به تولید بیشتر آنتی‎بادی‎ها تحریک می‎کنند. دیگران سلول‎های T یا فاگوسیت‌های سلول‌خوار را جذب می‎کنند.
سلول‎های T قاتل (سلول‎های T سیتوتوکسیک) - همان گونه که از نامش پیداست، این سلول‎های T به دیگر سلول‎ها حمله می‎کنند. آنها به طور مشخص برای مقابله با ویروس‎ها مفید هستند. آنها از طریق شناسایی بخش‌های کوچک ویروس در خارج سلول‎های آسیب دیده و نابود کردن این سلول‎ها عمل می‎کنند.

ایمنی
سیستم ایمنی هر کسی متفاوت است اما بنا به یک قاعدۀ کلی این سیستم در طول دوران بزرگسالی قوی‎تر می‎شود و در طول این دوره انسان در معرض بیماریزاهای مختلفی قرار گرفته و ایمنی بیشتری به دست آورده است.
دلیل اینکه افراد نوجوان و بزرگسال گرایشی به کمتر بیمار شدن نسبت به کودکان نشان می‎دهند، همین است.
وقتی یک آنتی‎بادی تولید شده باشد، یکی رونویسی از آن در بدن باقی می‎ماند به شکلی که وقتی آنتی‎ژن قبلی دوباره ظاهر می‎شود، بدن می‎تواند به شکل سریع‎تری با آن مقابله کند.
دلیل اینکه انسان برای مثال به برخی از بیماری‎ها مثل آبله مرغان فقط یک بار مبتلا می‌شود همین است زیرا وقتی فرد دچار آبله مرغان می‌شود آنتی‎بادی مربوط به آن در بدن ذخیره می‎گردد و برای نابود کردن آن در برگشت بعدی بیماری به بدن آماده است.
سه نوع ایمنی در بدن انسان وجود دارد که به ذاتی، انطباقی و منفعل شهرت دارند:

ایمنی ذاتی
ما همه بــا سطحی از ایمنی در برابر عوامل مهاجم به دنیا می‎آییم. سیستم ایمنی بدن انسان همانند بسیاری از جانوران از همان روز نخست به عوامل مهاجم حمله می‎کند. این ایمنی ذاتی شامل حایل‎های بیرونی بدن - خط مقدم دفاع در برابر عوامل بیماریزا - مثل پوست و غشاء مخاطی گلو و روده است.
این پاسخ، بیشتر کلی و غیر تخصصی است. اگر عامل پاتوژن بتواند سیستم ایمنی ذاتی را فریب دهد یا از آن بگذرد ایمنی انطباقی یا اکتسابی وارد عمل می‌شود.

ایمنی انطباقی (اکتسابی)
این دفاع در برابر عوامل بیماریزا همپای رشد ما در زندگی توسعه پیدا می‎کند. وقتی ما در معرض بیماری‎ها قرار می‎گیریم یا واکسینه می‎شویم، مجموعه‌ای از آنتی‎بادی‎ها را در برابر پاتوژن‎های مختلف ایجاد می‎کنیم. به این وضعیت گاهی اوقات به عنوان حافظۀ ایمنولوژیک اشاره می‎شود زیرا سیستم ایمنی ما دشمنان پیشین خود را به یاد می‎آورد.

ایمنی منفعل
این نوع ایمنی از منبع دیگری "عاریه" گرفته می‌شود، اما نمی‎تواند به شکل نامحدود ادامه یابد. برای مثال یک نوزاد آنتی‎بادی‎هایی را از مادر و از طریق جفت پیش از تولد به دست می‎آورد و این روند بعد از تولد از طریق شیر مادر پیگیری می‎شود. ایمنی منفعل بدن را در برابر برخی عفونت‎ها در طول سالیان اولیۀ زندگی انسان محافظت می‎کند.

ایمنی‎سازی
ایمنی‎سازی روندی است که در آن آنتی‎ژن‎ها یا پاتوژن‎هایی تضعیف شده‎ به فرد القاء می‎شود به شکلی که فرد بیمار نمی‌گردد اما با وجود این به ساختن آنتی‎بادی‎ها ادامه می‎دهد.
از آنجا که بدن رونویسی یا کپی آنتی‎بادی‎ها را حفظ و ذخیره می‎کند، اگر تهدید مزبور در دوران بعدی زندگی مجدداً بروز کند در مقابل آن ایمن خواهد بود.

اختلالات سیستم ایمنی
به دلیل پیچیدگی بیش از حد سیستم ایمنی، به طرق مختلفی امکان بروز خطا در ساختار و عملکرد آن وجود دارد. انواع اختلالات سیستم ایمنی به سه دسته تقسیم می‎شود:

کمبود ایمنی
این وضعیت هنگامی بروز می‎کند که یک بخش یا بخش‌های بیشتری از سیستم ایمنی کار خود را به درستی انجام نمی‎دهند. کمبود ایمنی ممکن است به طرق مختلف شامل سن، چاقی و اعتیاد به الکل ایجاد و ظاهر شود. در کشورهای در حال توسعه سوء تغذیه در این مورد یک علت شایع محسوب می‎شود. ایدز مثالی در مورد کمبود ایمنی اکتسابی بدن است.
در برخی موارد، کمبود ایمنی می‎تواند ارثی باشد، برای مثال، در بیماری گرانولوماتوز مزمن که در آن فاگوسیت‌ها کار خود را به طور کامل انجام نمی‎دهند.

خودایمنی
در اختلالات خودایمنی، سیستم ایمنی به اشتباه سلول‎های سالم بدن را به جای پاتوژن‎های بیگانه یا سلول‎های معیوب مورد هدف قرار می‎دهد. در این سناریو سیستم ایمنی قادر به تمایز خودی از بیگانه نیست.
بیماری‎های خودایمنی مواردی چون بیماری سلیاک، دیابت نوع 1، ارتریت روماتوئید و بیماری گریوز را شامل می‎شود.

حساسیت بیش از حد
در شرایط حساسیت بیش از حد، سیستم ایمنی به طریقی که باعث آسیب دیدن بافت سالم می‎شود، واکنش بیش از حد از خود نشان می‎دهد. یک مثال در این مورد شوک آنافیلاکتیک است که در آن بدن با چنان قدرتی به یک مادۀ آلرژی‎زا پاسخ می‎دهد که خود این پاسخ می‎تواند مرگ‎آور باشد.

مخلص کلام
سیستم ایمنی بدون تردید سیستمی پیچیده و برای بقاء ما بسیار حیاتی است. چندین سیستم مختلف و انواع سلول‎ها در هماهنگی کامل (البته در اکثر اوقات) در سراسر بدن برای مقابله با پاتوژن‎ها و محو سلول‎های مرده عمل می‎کنند./

Source:
What is the immune system?
Last reviewed Fri 17 November 2017
By Tim Newman
Reviewed by Daniel Murrell, MD