سیستم ایمنی بدن - اجزاء، و شیوه عملکرد

• تیم نیومن، دکتر دانیل میورل
• ترجمۀ فرهنگ راد

سیستم ایمنی ما برای بقاء انسان حیاتی است. بدون وجود سیستم ایمنی، بدن ما در برابر حملۀ باکتری‌ها، ویروس‌ها، انگل‌ها، و دیگر عوامل بیماریزا بی‌دفاع خواهد بود. این سیستم ایمنی بدن ماست که وقتی در دریای عوامل بیماریزا غوطه‌ور می‌شویم ما را سالم نگه می‌دارد.
شبکۀ گسترده‌ای از سلول‌ها و بافت‌ها به شکل مداوم در برابر مهاجمان در حالت آماده‌باش قرار دارند و وقتی دشمن شناسایی می‌شود، حملۀ پیچیده‌ای علیه آن صورت می‌گیرد.
سیستم ایمنی در سراسر بدن گسترش یافته و شامل انواع متعددی از سلول‌ها، دستگاه‌ها، پروتئین‌ها و بافت‌ها است. نکتۀ حیاتی آن است که این سیستم می‌تواند بافت خودی را از بافت بیگانه تشخیص دهد. سلول‌های مرده و نیز معیوب توسط ایمنی شناسایی و پاکسازی می‌شود.
اگر سیستم ایمنی با یک عامل بیماریزا، برای مثال یک باکتری، ویروس، یا انگل مواجه شود، این سیستم پاسخی موسوم به پاسخ ایمنی ارائه می‌دهد. در این مقاله شیوۀ عمل این سیستم در این مورد توضیح داده خواهد شد اما نخست شخصیت‌های اصلی این سیستم را معرفی خواهیم کرد.

مطالب این مقاله:
• سلول‌های سفید خون
• پاسخ ایمنی
• ایمنی
• اختلالات سیستم ایمنی

سلول‌های سفید خون
گلبول‌های سفید خون لکوسیت نیز نامیده می‌شوند. آنها به همراه جریان خون در رگ‌های خونی و رگ‌های لنفاوی که به موازات وریدها و شریان‌ها قرار دارند در بدن گردش می‌کنند.
گلبول‌های سفید خون مدام در حال گشت‌زنی و جستجوی پاتوژن‌ها بسر می‌برند. وقتی به یک هدف می‌رسند، شروع به تکثیر می‌کنند و پیام‌هایی مبنی بر انجام همین کار برای دیگر سلول‌ها ارسال می‌نمایند.
سلول‌های سفید خون در مکان‌های مختلفی در بدن ذخیره می‌شوند که به آنها زیر عنوان دستگاه‌های لنفاوی اشاره می‌شود. این دستگاه‌ها شامل موارد زیرند:
• تیموس - غده‌ای است که در میان ریه‌ها و درست زیر گردن قرار دارد.
• طحال - دستگاهی است که خون را فیلتر می‌کند. طحال در بخش چپ بالای شکم قرار گرفته است.
• مغز استخوان - در مرکز استخوان‌ها قرار گرفته و در عین حال گلبول‌های قرمز خون نیز در آنجا تولید می‌شود.
• گره‌های لنفاوی - غدد کوچکی هستند که در سراسر بدن یافت می‌شوند و به رگ‌های لنفاوی مرتبط هستند.
دو نوع اصلی لکوسیت وجود دارد:
1. فاگوسیت‌ها
این سلول‌ها عوامل بیماریزا را محاصره کرده و آنها را خرد و ریز می‌کنند و به شکل مؤثری می‌بلعند. چند نوع مختلف فاگوسیت وجود دارد که عبارتند از:
• نوتروفیل‌ها - اینها پرتعدادترین نوع فاگوسیت‌ها هستند و گرایشی به حمله به باکتری‌ها دارند.
• مونوسیت‌ها - اینها بزرگ‌ترین نوع فاگوسیت‌ها هستند و چندین نقش مختلف بر عهده دارند.
• ماکروفاژها - اینها برای یافتن عوامل بیماریزا گشت‌زنی و نیز سلول‌های مرده و در حال مرگ را پاکسازی می‌کنند.
• مست سل‌ها - آنها کارهای متعددی انجام می‌دهند که از جملۀ آنها می‌توان به کمک در التیام جراحات و زخم‌ها و دفاع در برابر پاتوژن‌ها اشاره کرد.

2. لنفوسیت‌ها
لنفوسیت‌ها به بدن کمک می‌کنند تا مهاجمان قبلی را به یاد بیاورد و در صورت بازگشت مجدد به بدن آنها را برای حملۀ مجدد شناسایی کند.
زندگی لنفوسیت‌ها در مغز استخوان شروع می‌شود. برخی از آنها در همان جا می‌مانند و به B لنفوسیت‌ها (سلول‌های B) تبدیل می‌شوند، دیگران به تیموس می‌روند و به T لنفوسیت‌ها (سلول‌های T) تبدیل می‌شوند. این دو نوع سلول وظایف مختلفی بر عهده دارند:
• B لنفوسیت‌ها - آنها آنتی‌بادی‌ها را تولید و به هشدار دادن به T لنفوسیت‌ها کمک می‌کنند.
• T لنفوسیت‌ها - آنها سلول‌های مشکل‌دار بدن را نابود و به هشدار دادن به دیگر لکوسیت‌ها کمک می‌کنند.

پاسخ ایمنی چگونه کار می‌کند
سیستم ایمنی نیاز دارد که بتواند خودی را از بیگانه تشخیص دهد. سیستم مزبور این کار را از طریق کشف پروتئین‌های موجود در سطح سلول‌ها انجام می‌دهد.
این سیستم یاد می‌گیرد که پروتئین‌ها خودی را در مرحلۀ اولیه نادیده بگیرد.
آنتی‌ژن، هر ماده‌ای است که می‌تواند محرک ایجاد پاسخ ایمنی باشد.
در بسیاری موارد، پاتوژن یک باکتری، قارچ، ویروس، ماده‌ای سمی، یا یک جرم خارجی است. اما پاتوژن در عین حال می‌تواند یک سلول خودی مرده یا دارای خطا باشد. در مرحلۀ نخست طیفی از انواع سلول برای شناسایی آنتی‌ژن به عنوان مهاجم با یکدیگر کار می‌کنند.

نقش B لنفوسیت‌ها
زمانی که B لنفوسیت‌ها آنتی‌ژن را نشان می‌کنند آزاد کردن آنتی‌بادی‌ها را آغاز می‌نمایند. آنتی‌بادی‌ها پروتئین‌های خاصی هستند که روی آنتی‌ژن‌های خاص متمرکز می‌شود.
هر سلول B یک آنتی‌بادی خاص می‌سازد. برای مثال، یکی از آنها ممکن است یک آنتی‌بادی بر ضد باکتری مسبب پنومونی بسازد، و دیگری ممکن است ویروس سرماخوردگی را شناسایی کند.
آنتی‌بادی‌ها بخشی از یک خانوادۀ بزرگ مواد شیمیایی به نام ایمنوگلوبولین‌ها هستند، که نقش‌های متعددی در سیستم ایمنی بر عهده دارند:
• ایمنوگلوبولین G یا IgG - میکرب‌ها را نشان می‌کند به طوری که دیگر سلول‌ها بتوانند آنها را شناسایی و با آنها مقابله کنند.
• IgM - تخصص آن در کشتن باکتری‌ها است.
• IgA - در مایعاتی مثل اشک چشم و بزاق دهان جمع می‌شود و در آنجا ورودی‌های بدن را محافظت می‌کند.
• IgE - در مقابل انگل‌ها نقش محافظتی ایفا می‌کند و در عین حال در بروز آلرژی نقش دارد.
• IgD - همراه لنفوسیت‌های B می‌ماند و به آنها در آغاز پاسخ ایمنی کمک می‌کند.
آنتی‌بادی‌ها روی آنتی‌ژن قفل می‌کنند اما آنها را نمی‌کشند و فقط برای مرگ مشخصشان می‌کنند. کشتن آنتی‌ژن وظیفۀ دیگر سلول‌های بدن مثل فاگوسیت‌ها است.

نقش لنفوسیت‌های T
انواع متمایزی از لنفوسیت‌های T (T لنفوسیت‌ها) وجود دارد:
سلول‌های T یاور (سلول‌ها Th) - آنها پاسخ ایمنی را هماهنگ‌سازی می‌کـــنند. بــرخی از آنها با دیــگر سلول‌ها جمع مـی‌شوند، و برخی سلول‌های B را به تولید بیشتر آنتی‌بادی‌ها تحریک می‌کنند. دیگران سلول‌های T یا فاگوسیت‌های سلول‌خوار را جذب می‌کنند.
سلول‌های T قاتل (سلول‌های T سیتوتوکسیک) - همان گونه که از نامش پیداست، این سلول‌های T به دیگر سلول‌ها حمله می‌کنند. آنها به طور مشخص برای مقابله با ویروس‌ها مفید هستند. آنها از طریق شناسایی بخش‌های کوچک ویروس در خارج سلول‌های آسیب دیده و نابود کردن این سلول‌ها عمل می‌کنند.

ایمنی
سیستم ایمنی هر کسی متفاوت است اما بنا به یک قاعدۀ کلی این سیستم در طول دوران بزرگسالی قوی‌تر می‌شود و در طول این دوره انسان در معرض بیماریزاهای مختلفی قرار گرفته و ایمنی بیشتری به دست آورده است.
دلیل اینکه افراد نوجوان و بزرگسال گرایشی به کمتر بیمار شدن نسبت به کودکان نشان می‌دهند، همین است.
وقتی یک آنتی‌بادی تولید شده باشد، یکی رونویسی از آن در بدن باقی می‌ماند به شکلی که وقتی آنتی‌ژن قبلی دوباره ظاهر می‌شود، بدن می‌تواند به شکل سریع‌تری با آن مقابله کند.
دلیل اینکه انسان برای مثال به برخی از بیماری‌ها مثل آبله مرغان فقط یک بار مبتلا می‌شود همین است زیرا وقتی فرد دچار آبله مرغان می‌شود آنتی‌بادی مربوط به آن در بدن ذخیره می‌گردد و برای نابود کردن آن در برگشت بعدی بیماری به بدن آماده است.
سه نوع ایمنی در بدن انسان وجود دارد که به ذاتی، انطباقی و منفعل شهرت دارند:

ایمنی ذاتی
ما همه بــا سطحی از ایمنی در برابر عوامل مهاجم به دنیا می‌آییم. سیستم ایمنی بدن انسان همانند بسیاری از جانوران از همان روز نخست به عوامل مهاجم حمله می‌کند. این ایمنی ذاتی شامل حایل‌های بیرونی بدن - خط مقدم دفاع در برابر عوامل بیماریزا - مثل پوست و غشاء مخاطی گلو و روده است.
این پاسخ، بیشتر کلی و غیر تخصصی است. اگر عامل پاتوژن بتواند سیستم ایمنی ذاتی را فریب دهد یا از آن بگذرد ایمنی انطباقی یا اکتسابی وارد عمل می‌شود.

ایمنی انطباقی (اکتسابی)
این دفاع در برابر عوامل بیماریزا همپای رشد ما در زندگی توسعه پیدا می‌کند. وقتی ما در معرض بیماری‌ها قرار می‌گیریم یا واکسینه می‌شویم، مجموعه‌ای از آنتی‌بادی‌ها را در برابر پاتوژن‌های مختلف ایجاد می‌کنیم. به این وضعیت گاهی اوقات به عنوان حافظۀ ایمنولوژیک اشاره می‌شود زیرا سیستم ایمنی ما دشمنان پیشین خود را به یاد می‌آورد.

ایمنی منفعل
این نوع ایمنی از منبع دیگری "عاریه" گرفته می‌شود، اما نمی‌تواند به شکل نامحدود ادامه یابد. برای مثال یک نوزاد آنتی‌بادی‌هایی را از مادر و از طریق جفت پیش از تولد به دست می‌آورد و این روند بعد از تولد از طریق شیر مادر پیگیری می‌شود. ایمنی منفعل بدن را در برابر برخی عفونت‌ها در طول سالیان اولیۀ زندگی انسان محافظت می‌کند.

ایمنی‌سازی
ایمنی‌سازی روندی است که در آن آنتی‌ژن‌ها یا پاتوژن‌هایی تضعیف شده‌ به فرد القاء می‌شود به شکلی که فرد بیمار نمی‌گردد اما با وجود این به ساختن آنتی‌بادی‌ها ادامه می‌دهد.
از آنجا که بدن رونویسی یا کپی آنتی‌بادی‌ها را حفظ و ذخیره می‌کند، اگر تهدید مزبور در دوران بعدی زندگی مجدداً بروز کند در مقابل آن ایمن خواهد بود.

اختلالات سیستم ایمنی
به دلیل پیچیدگی بیش از حد سیستم ایمنی، به طرق مختلفی امکان بروز خطا در ساختار و عملکرد آن وجود دارد. انواع اختلالات سیستم ایمنی به سه دسته تقسیم می‌شود:

کمبود ایمنی
این وضعیت هنگامی بروز می‌کند که یک بخش یا بخش‌های بیشتری از سیستم ایمنی کار خود را به درستی انجام نمی‌دهند. کمبود ایمنی ممکن است به طرق مختلف شامل سن، چاقی و اعتیاد به الکل ایجاد و ظاهر شود. در کشورهای در حال توسعه سوء تغذیه در این مورد یک علت شایع محسوب می‌شود. ایدز مثالی در مورد کمبود ایمنی اکتسابی بدن است.
در برخی موارد، کمبود ایمنی می‌تواند ارثی باشد، برای مثال، در بیماری گرانولوماتوز مزمن که در آن فاگوسیت‌ها کار خود را به طور کامل انجام نمی‌دهند.

خودایمنی
در اختلالات خودایمنی، سیستم ایمنی به اشتباه سلول‌های سالم بدن را به جای پاتوژن‌های بیگانه یا سلول‌های معیوب مورد هدف قرار می‌دهد. در این سناریو سیستم ایمنی قادر به تمایز خودی از بیگانه نیست.
بیماری‌های خودایمنی مواردی چون بیماری سلیاک، دیابت نوع 1، ارتریت روماتوئید و بیماری گریوز را شامل می‌شود.

حساسیت بیش از حد
در شرایط حساسیت بیش از حد، سیستم ایمنی به طریقی که باعث آسیب دیدن بافت سالم می‌شود، واکنش بیش از حد از خود نشان می‌دهد. یک مثال در این مورد شوک آنافیلاکتیک است که در آن بدن با چنان قدرتی به یک مادۀ آلرژی‌زا پاسخ می‌دهد که خود این پاسخ می‌تواند مرگ‌آور باشد.

مخلص کلام
سیستم ایمنی بدون تردید سیستمی پیچیده و برای بقاء ما بسیار حیاتی است. چندین سیستم مختلف و انواع سلول‌ها در هماهنگی کامل (البته در اکثر اوقات) در سراسر بدن برای مقابله با پاتوژن‌ها و محو سلول‌های مرده عمل می‌کنند./

Source:
What is the immune system?
Last reviewed Fri 17 November 2017
By Tim Newman
Reviewed by Daniel Murrell, MD